AMP Apoia, KOTA-FRETILIN Kontra
Bankada bloku Aliansa Maioria Parlamentar (AMP), apoiu maka’as atu muda lei Fundu Petrolífero (FP) 3% ba 15%. Maibé bankada opozisaun FRETILIN no KOTA la konkorda tamba tuir sira katak osan fundu petrolíferu nian iha banku Sentral Nova Iorke oras ne’e dadaun sei ki’ik liu.
Deputadus bankadas parlamentares AMP, KOTA no FRETILIN hato’o lia hirak ne’e ba Jornal Nacional Diário Segunda-Feira (10/5) iha Parlamentu Nasionál hodi hatan ba nutísia ne’ebé fó sai iha média nasionál balun ne’ebé hateten povu iha sub distritu 18 Distritu Baucau, Lautem no Viqueque husu Parlamentu atu muda lei fundu petrolíferu 3% ba 15% atu nune’e Governu bele gasta osan hodi hadia sira nian moris.
Hanesan nutisia ne’ebé fó sai iha Jornal Nacional Diário iha edisaun 1229 Segunda-Feira (10/05/2010) fó sai katak povu iha sub distritu 18 husu Parlamentu Nasionál atu muda lei fundu petrolíferu maibé la esplika detalles konaba sub distritu ne’ebé-ne’ebé deit.
Relasiona ho kestaun ne’e deputadu bankada Frente Revolusionária Timor Leste Independenti (FRETILIN) José Texeira hateten katak, lei ne’e presiza halo deit avaliasaun atu halo revizaun, maibé laiha dalan atu muda lei FP. Sé atu muda lei ne’e entaun ema bele hasai osan barak liutan tuir ida-idak nia gostu.
“Ita haree didiak lei nia estrategia investimentu ba fundu ne’e entaun ita labele halo tamba bele iha impaktu ba nia sustanbilidade. Ita hasai osan barak liu osan ne’ebé ita manan funan husi investimentu ne’e problema,” katak Texeira.
Deputadu partidu Frente Revolusionario Timor Leste Independente (FRETILIN) ne’e salieta, se iha proposta atu halo mudansa revizaun ba lei, atu investe ba estok market mos tenki iha kuidadu, tamba osan iha fundu sei ki’ik oan.
“Ita tenki iha kuidadu bainhira ita halo mudansa ne’e, uluk ami halo lei ida hanesan ne’e tamba ita nia pontu desenvolvimentu agora dadaun ne’e ita nia ekonomia seidauk forte, ita presiza investimentu ba ita nia rekursu humanus, ita lakohi fo fiar atu ema seluk kaer investimentu ba ita nia fundu tamba ne’e tau iha Banku Amerika,” dehan nia.
Kestan konaba Atu muda lei 3% ba 15% ne’e Jose Texeira hateten, se lei ne’e muda sala bo’ot, se osan funan la hetan osan ne’e sei mohu tem, tamba hanesan pakote referendu mos la ho gestaun lahatene.
Nune’e mos Xefi bankada partidu Klibur Oan Timor Asuwain (KOTA) Manuel Tilman hateten katak, , se hasai osan iha fundu 15% ne’e la to’o tinan lima osan mina rai ne’e hotu ona.
Wainhira Atu muda lei fundu petroliforu 3% ba 15% deputadu ne’e hateten, 3% mos labele ona satan 15%, tamba osan la to’o.
“3% ohin loron ne’e hasai ne’e funan la to’o ida, ita hasai ona kapital balu, se hasai ba 15% ne’e at lui, ne’ebé la presiza muda lei,” katak tilman.
Iha sorin seluk Xefi bankada parlamentar Partidu Demoktratiku (PD) Adriano do Nacimento hatene, dekkrasaun iha osamentu tina 2008 ne’e iha ne’e tau kedas ona katak Governu ka Estadu tenki hare fila fali lei fundu pretrolifeiru.
Tamba labele rai deit osan iha ne’eba deit to’o mina rai hotu nein halo buat i ema estrangeiru mak kelola, se osan ne’e sa’e ona lei mos tenki muda atu nune’e bele responde nesesidade povu nian.
“Lei ne’e la fo benifisiu, liu-liu 3% ne’e, ami uluk kedas ona dehan tenki halo revizaun buat ne’e mak Premeiru Ministru Xanana hateten ne’e ami suporta lei ne’e tenki muda,” katak Adriano.
Maibe mos deputadu husi bankada Parlamentar partidu Congresu Nacional da Reconstrução Timor Leste (CNRT) Arão Noé afirma, se hakarak atu desenvolve nasaun Timor Leste ho lalais tenki kebra altera lei fundu petrolifeiru ne’ebé bareira 3% ne’e hasa’e para bele fó dala atu foti osan barak ba aseleira desenvolvimentu tuir planu estrateziku ne’ebé iha.
Nia deklara katak, Bankada CNRT sei koloka an tuir opiniaun povu nian katak altera lei 3% ne’e ba 15% para foti osan barak liu para bele atende interesse povu nian.
“Ami se apoiu totalmente atu halo alterasaun ba lei ne’e para atu koresponde Planu Estrateziku Desenvolvimentu Nasional,” katak Arão.
Aleinde ne’e Vice bankada parlamentar Asosiasaun sosial Demoktátiku Timorense (ASDT) Francisco Araujo afirma katak, halo lei faforese ba povu no nasaun, hanesan lei fundu petrolifeiru ne’ebé iha 3% maibe bele hadia fali ba 15% ne’e hare ba nesesidade nasaun mak obriga.
“Ita hare ita nia povu sulir bebeik lei ne’e tenki muda lei para kondis ho situasaun, se ita halo lei ida mak kondisiona ho ita nia situasaun real, ho ida ne’e mak ami senti iha benifisiu duni iha 3% ne’e hadia ba 15% ,”katak Francisco Araujo.
Seidauk Simu Proposta Alterasaun Lei FP
Husi parte sorin Prezidenti Parlamentu Nasionál Fernando ‘La sama’ de Araujo afirma, proposta alterasaun ba lei Fundus Petroliferu (FP) seidauk tama iha Parlamentu Nasionál, maibé sei iha komisaun A.
Ho ida ne’e Xefi órgaun Lejislativu ne’e deklara katak, seidauj oportuñu para koalia konaba atu altera lei fundu petrolíferu.
“Karik iha hakarak ruma iha hela mas seidauk tama mai iha Parlamentu Nasionál,” katak La Sama de Araujo.(**)
Jumat, 06 Agustus 2010
Minggu, 23 Mei 2010
Woodisde Respeita Posisaun Governu Dada Pipeline GS Mai TL
Prezidenti kompanhia Woodside, Don Voelte hatete nia parte respeitu posisaun Primeiru Ministru Xanana Gusmão atu dada pipeline kampo mina Greater Sunrise mai Timor Leste (TL) maibe presisa tur hamutuk bele hetan solusaun nebe propriu.
Don Voelte hatoo lia hirak wainhira hatan perguntas konaba posisaun Primeiru Ministru Xanana nebe hakarak pipeline Sunrise nee mai Timor Leste.
“Ami respeitu Primeiru Ministru, respeita Presidente Republika no respeita Parlamento Nasionál”dehan Don Voelte, hafoin hasoru malu ho eis Primeiru Ministru ne'ebe mos nudar aktual Sekretario Geral partido Oposisaun, FRETILIN, Dr. Mari Alkatiri, iha Farol, Dili.
Nia mos lembra katak kuaze negosisaun ba kampo mina Greater Sunrise ne’e dala tolu nulu ona (30) maibe oinsa atu konklui pozisaun Timor Leste nian.
Konaba oinsa posisaun Woodside nian ba proposta Floating LNG nebe Governu Timor Leste rejeita, Prezidenti konpanhia Woodside nee hateten, Propsosta ne’e sira, nia nudar Joint Venture iha obrigasaun atu desemvolve deskritivu tebtebes saida maka obsaun diak liu ba obsaun desemvolvimentu no obsaun komersial.
“Proposta ida ne’e atu ita hahu diskusaun ba informasaun, ami promove informasaun barak hodi hatudu ami nia posisaun. Maibe agora ami halo diskusaun ho Governu Timor Leste no grupo intresado (stakeholder) iha nee atu debate,”tenik nia.
Posisaun Governu Timor Leste nian maka atu lori pipeline ne’e mai Timor, Presidente Woodside ne’e hatan nia respeita tebtebes posisaun Primeiru Ministru ba tempo ne’e maibe Joint Venture deskobre oinsa atu bele hetan solusaun ne’ebé proprio.
Husu mos konaba karik laiha posibililidade atu dada pipeline ne’e mai Timor Leste nia hatan katak teknikamente, la’os deit teknolojia, ida ne’e difisil, maibe teknikamente viabel atu halo ida ne’e.
“Ami fiar ekonomikamente bele halo ida ne’e maibe absolutamente ita hatene, ita halo planu ba fatin, ida ne’e halo sidadaun Timor Leste hetan benefisiu husi desemvolvimentu kampo ne’e, la’os osan, osan parte ida husi desisaun maibe ita espera atu halo oinsa povu no Governu Timor Leste kona ba edukasaun, servisu no uportunidade ba povu Timor Leste , la’os finansiamentu maibe halo sira moris diak, no kontenti ba produsaun husi desemvolvimentu kampo ida ne’e, no ida ne’e mak ami nia intensaun,” dehan Don Voelte.
Visita Woodside ho ninia joint venture mai Timor Leste durante loron tolu nia laran hodi hasoru malu ho grupo intersado sira konaba tasi Timor noa sei rona advise no komentariu balu husi parte Timor Leste nian.
Iha uportunidade hanesan Sekretario Geral Partido Fretilin, Dr. Mari Alkatiri hatete nia parte mantein Pozisaun katak kadoras Pipeline Greater Sunrise tenki dada mai Timor Leste.
Eis Primeiru Ministru iha primeiru governu konstitusional nee deklara katak sei iha asuntu ida iha Timor Leste que iha konsensu mak atu Pipeline mai Timor Leste, ne’ebé nia hateten klaru, klaru ona.
“Ha’u hatete ba sira katak ha’u la bele uza argumentus tenknikus, tamba ha’u la iha imformasaun nein mai husi Governu nein mai husi Joint Venture, ha’u la gosta koalia naran-naran deit,”katak Alkatiri.
Alkatiri dehan ba Joint Venture katak sira tenki konsidera sira nia proposta ne’e hanesan starting point atu hahu prosesu la’os pontu final iha ne’e.
“Ha’u triste katak Governu ne’e ninia pozisaun halo tauk tiha pontu final ona, ne’e la los. Ita hein sira atu aprezenta proposta ida ita tenki loke odamatamn para halo diskusaun.
Nia mos eplika, Timor Leste iha preferensia tolu agora, Joint Venture sira hahu ho proferensia lima, agora sira nian ida deit. Sira uluk dehan opsaun lima depois tun ba tolu i tun fali ba rua, agora ida deit mak floting.
“Ita hela ho tolu agora Australia hakarak lori ba Darwin, Timor Leste hakarak lori mai i Joint Venture hakarak iha floting, entaun halo nusa ita la tur hamutuk par halo negosiasaun, ne’e hatudu deit katak ita la iha kapasidade, la iha seguransa no ita la senti ita nia an iha kbi’it atu hahu negosiasaun,” dehan Alkatiri.
Prosesu tasi Timor ne’e, negosiasaun uluk quedas, negosiasaun que susar, negosiasaun que todan tebes tau nia (Alkatiri) kabas hala’o la tur deit dehan la kohi, ohin fó la iha negosiasaun.
“Se ha’u mak nune’e ida oras ne’e fundu mina rai mos la iha, se ha’u mak uluk dehan imi fó mai ami ou la iha negosiasaun la iha akordu, entaun fondu mina rai la iha. Ha’u hanoin Planu Estrategiku Desenvolvimentu Nasional mos la iha ona,”deklara Alkatiri.
Tuir akordu entre Timor Leste ho Australia negosiasaun ba kampo mina Greater Sumrise nee too 2013, se too tinan 2013 laiha akordu entre nasaun rua ho kompania woodside maka akordu nee la fale ho tama ba negosiasaun foun.
Don Voelte hatoo lia hirak wainhira hatan perguntas konaba posisaun Primeiru Ministru Xanana nebe hakarak pipeline Sunrise nee mai Timor Leste.
“Ami respeitu Primeiru Ministru, respeita Presidente Republika no respeita Parlamento Nasionál”dehan Don Voelte, hafoin hasoru malu ho eis Primeiru Ministru ne'ebe mos nudar aktual Sekretario Geral partido Oposisaun, FRETILIN, Dr. Mari Alkatiri, iha Farol, Dili.
Nia mos lembra katak kuaze negosisaun ba kampo mina Greater Sunrise ne’e dala tolu nulu ona (30) maibe oinsa atu konklui pozisaun Timor Leste nian.
Konaba oinsa posisaun Woodside nian ba proposta Floating LNG nebe Governu Timor Leste rejeita, Prezidenti konpanhia Woodside nee hateten, Propsosta ne’e sira, nia nudar Joint Venture iha obrigasaun atu desemvolve deskritivu tebtebes saida maka obsaun diak liu ba obsaun desemvolvimentu no obsaun komersial.
“Proposta ida ne’e atu ita hahu diskusaun ba informasaun, ami promove informasaun barak hodi hatudu ami nia posisaun. Maibe agora ami halo diskusaun ho Governu Timor Leste no grupo intresado (stakeholder) iha nee atu debate,”tenik nia.
Posisaun Governu Timor Leste nian maka atu lori pipeline ne’e mai Timor, Presidente Woodside ne’e hatan nia respeita tebtebes posisaun Primeiru Ministru ba tempo ne’e maibe Joint Venture deskobre oinsa atu bele hetan solusaun ne’ebé proprio.
Husu mos konaba karik laiha posibililidade atu dada pipeline ne’e mai Timor Leste nia hatan katak teknikamente, la’os deit teknolojia, ida ne’e difisil, maibe teknikamente viabel atu halo ida ne’e.
“Ami fiar ekonomikamente bele halo ida ne’e maibe absolutamente ita hatene, ita halo planu ba fatin, ida ne’e halo sidadaun Timor Leste hetan benefisiu husi desemvolvimentu kampo ne’e, la’os osan, osan parte ida husi desisaun maibe ita espera atu halo oinsa povu no Governu Timor Leste kona ba edukasaun, servisu no uportunidade ba povu Timor Leste , la’os finansiamentu maibe halo sira moris diak, no kontenti ba produsaun husi desemvolvimentu kampo ida ne’e, no ida ne’e mak ami nia intensaun,” dehan Don Voelte.
Visita Woodside ho ninia joint venture mai Timor Leste durante loron tolu nia laran hodi hasoru malu ho grupo intersado sira konaba tasi Timor noa sei rona advise no komentariu balu husi parte Timor Leste nian.
Iha uportunidade hanesan Sekretario Geral Partido Fretilin, Dr. Mari Alkatiri hatete nia parte mantein Pozisaun katak kadoras Pipeline Greater Sunrise tenki dada mai Timor Leste.
Eis Primeiru Ministru iha primeiru governu konstitusional nee deklara katak sei iha asuntu ida iha Timor Leste que iha konsensu mak atu Pipeline mai Timor Leste, ne’ebé nia hateten klaru, klaru ona.
“Ha’u hatete ba sira katak ha’u la bele uza argumentus tenknikus, tamba ha’u la iha imformasaun nein mai husi Governu nein mai husi Joint Venture, ha’u la gosta koalia naran-naran deit,”katak Alkatiri.
Alkatiri dehan ba Joint Venture katak sira tenki konsidera sira nia proposta ne’e hanesan starting point atu hahu prosesu la’os pontu final iha ne’e.
“Ha’u triste katak Governu ne’e ninia pozisaun halo tauk tiha pontu final ona, ne’e la los. Ita hein sira atu aprezenta proposta ida ita tenki loke odamatamn para halo diskusaun.
Nia mos eplika, Timor Leste iha preferensia tolu agora, Joint Venture sira hahu ho proferensia lima, agora sira nian ida deit. Sira uluk dehan opsaun lima depois tun ba tolu i tun fali ba rua, agora ida deit mak floting.
“Ita hela ho tolu agora Australia hakarak lori ba Darwin, Timor Leste hakarak lori mai i Joint Venture hakarak iha floting, entaun halo nusa ita la tur hamutuk par halo negosiasaun, ne’e hatudu deit katak ita la iha kapasidade, la iha seguransa no ita la senti ita nia an iha kbi’it atu hahu negosiasaun,” dehan Alkatiri.
Prosesu tasi Timor ne’e, negosiasaun uluk quedas, negosiasaun que susar, negosiasaun que todan tebes tau nia (Alkatiri) kabas hala’o la tur deit dehan la kohi, ohin fó la iha negosiasaun.
“Se ha’u mak nune’e ida oras ne’e fundu mina rai mos la iha, se ha’u mak uluk dehan imi fó mai ami ou la iha negosiasaun la iha akordu, entaun fondu mina rai la iha. Ha’u hanoin Planu Estrategiku Desenvolvimentu Nasional mos la iha ona,”deklara Alkatiri.
Tuir akordu entre Timor Leste ho Australia negosiasaun ba kampo mina Greater Sumrise nee too 2013, se too tinan 2013 laiha akordu entre nasaun rua ho kompania woodside maka akordu nee la fale ho tama ba negosiasaun foun.
Tinan 36 Transformasaun ASDT Ba FRETILIN
PR Horta Fó Rekonesimentu Ba Lu-Olo
Komemorasaun Loron Aniversariu Ba dala XXXVI (360) Asosiasaun Sosial Demokrata Timorense (ASDT) transforma ba Partidu FRETILIN. Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN MAri Alkatiri Konvida Prezidenti da Republika (PR) Jose Ramos Horta hodi entrega Sertifikadu rekonesimentu husi Partidu FRETILIN ba Prezidenti Partidu FRETILIN Francisco Guterres ‘Lu-Olo’.
Iha serimonia aniversariu ba dala 360 ASDT Tranforma ba Frenti Revolusionariu Timor Leste Independenti (FRETILIN), Partidu FRETILIN aproveita mos entrega sertifikadu ba veteranu hamutuk 41 ne’ebe inklui mos Prezidenti Partidu FRETILIN Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ hanesan rekonesimentu ba Veteranus sira.
Partidu FRETILIN hanesan partidu ne’ebe luta ba ukun rasik an hahu husi 1975 to’o iha tinan 1999 ne’ebe fo onra ba militante no kuadru FRETILIN nian.
“Hau iha ne’e nudar Prezidenti da Republika omenazen ba membru Comite Central FRETILIN (CCF) hotu-hotu ne’ebe fo sira nia vida liu-liu entre 1975 no 1977,” dehan Prezidenti Republika Jose Ramos Horta.
Prezidenti Republika haten katak, nia parte la konta luta tomak, tamba luta ne’ebe naruk tebes, no difikuldades oi-oin, ne’ebe istoria hatene to’o 1999.maibe Comite Centra ne’ebe aguenta luta iha situasaun ne’e laran.
“Ami fila iha 1999 kuaze hotu-hotu mohu Sira ne’e hahu husi Nicolau Lobato, Hau iha ne’e homenazen ba sira hotu ho sira nia espiritu sira nia hanorin, sira nia inspirasaun ba ita,” dehan PR Horta.
Sertifikadu ne’e hanesan simbolu rekonesimentu partidu FRETILIN nian ba Militante, kuadrus militares ne’ebe hahu no hori ukun kedas iha situasaun ne’ebe ne’ebe susar kaermentin nafatin espiritu no didikasaun tomak fortifika an ba luta hodi liberta ba rai Timor Leste no povu maubere.
Maski nune’e iha dezafiu no tentasaun oi-oin husi forsa reseonariu sira maibe sira kaer metin no firmi ba Prinsipiu Partidu FRETILIN nian hodi luta nafatin i lasenti kolen no determinado hodi fó onra ba povu no patria ne’ebe sai valor as liu iha Vida FRETILIN nian.
Veteranus nain 41 sira ne’e nia hahalok ne’ebe sai lalenok klamar povu maubere nian ne’ebe hari’i no abut metin ba FRETILIN nudar Partidu mesak ne’ebe hori uluk kedan fiar metin ba povu Timor Leste atu hetan hikas fali fali ninia liberdade no dignidade.
Tinan 36 CCF hakotu dala ida tan fó onra no rekonesimentu ba veteranus no funu nain sira ne’ebe luta husi tinan 1975to’o tinan 1999 ba delegadus membru sovreviventes sira husi Comite Centra ninian.
Sekretariu Geral Partidu FRETILIN Mari Alkatiri hateten katak, Prezidenti Republika Jose Ramos Horta, ne’ebe partisipa iha serimonia ne’e, tamba hanesan xefi de estadu, maibe mos Fundador ASDT –FRETILIN, hanesan mos Eis Mebru Comite Centra. FRETILIN.
“Biar ami Kritika ida kontra ida seluk Hau Hanoin Irmaun Xanana mak oras ne’e la halo kampane niqa mos iha ne’e ona, tamba nia mos eis membru Comite Centra Fretilin,” Dehan Alkatiri.
Iha oportinidade hanesan Prezidenti Partidu FRETILIN Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ hanoin fali ba kotuk haree katak Lideransa uluk la hanesan iha tempo agora ukun rasik an, tamba lideransa ne’ebe iha kapasidade iha hanoin atu bele hari’I Timor Sai hanesan rai indenpendenti iha mudu.
“Hau nudar Presidenti Partidu FRETILIN hau Mai hakruk ba ita sira ne’ebe uluk hahu, hakruk mos ba sira hotu ne’ebe oras ne’e la hamutuk ona ho ita, maibe sira fo sira nia isin ho ran ba rai ida para it abele halibur mau,” hateten Prezidenti Partidu FRETILIN lu-Olo.
Antes ne’e iha tinan 2007 partidu FRETILIn mos fó sertifikadu ba membru Comite Central FRETILIN ne’ebe kombates sira mate iha funu laran, no ba membru Governu primeiru Governu da RDTL ne’eb iha tinan 1975 ne’ebe partidu fretilin mak hari’i, no ba Fundadores partidu no ba proklamador no restaurador.
Nune’e mos iha tinan 2008 Partidu FRETILIN mos fo ona ba komando Falintil-Forsa Defeza de Timor Leste (F-FDLT), no fo ba estadu maior FALINTIL entre 1975 to’o 2000 no mos ba lideransa da rezistensia ne’ebe iha tempo ne’eba mos FRETILIN fó sertifikadu rekonesimentu ida ba Primeiru Ministru Aktual Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebe iha tempo ne’eba hanesan lider Rezistensia nian.
Nune’e mos naran ba veteranus sira ne’ebe simu sertifikadu rekomendasaun husi Comite Central FRETILIN iha Tinan 2010, mak hanesan Prezidenti Partidu FRETILIN Fransisco Guterres ‘Lu-Olo’ Rasik, Sabica Kulit Besi, Cornelio Ximenes (Maunana), Domingos houl (Falur Rate Laik), João Miranda (Aluk deskarte), Faustino dos santos (Renan Selak), Elias da Costa (Kasian Susar), Amelio Garsia (Mau Asik), Fernado Geronimo (Sebas), Afonso Cabral (Mate mak foti), Mozes Guimaraens, Armindo Vilanova (Caras), Lino Vas varela (Loriku), Martinho Pereira (Maubelis), Tomas de Oliveira (Oli Lemorai), Jose Seceira (Chomoco), Cutodio Belo (Alin Laek), Lorenso Cabral, Bernado Gusmão, Agusto Lobo,Cornelio Gama (Eliforae Bot), Adolfo Freitas, Manuel Freitas, Paulino Freitas, Lorenso Freitas, Pedro Gomes, Afonso Coreia, Paul Pinto Soares, Maneul de Oliveira, Matias Menzes, Lino Damas, Vidal de Jesus (Riak Leman),Gil da Costa, Zacais Fatima, Jaime Ribeiru, Paulo Alves, Francisco do Santos, Eufrazia Menezes, Domingos da Silva, Ana Sinorina no Alamau.
Iha serimonia Aniversariu ASDTL trannsforma ba FRETILIN ba dala 36 ne’ebe hala’o iha Cede Comite Central FRETILIN (CCF) ne’ebe hetan partisipa husi Prezidenti Republika Jose Ramos Horta, Reprezentante Sekretariu Jeral Nasoen Unidaes Amira Haq, Prezidenti Comisaun Nacional Elitoral (CNE) Fautino Cardoso Gomes, Provedoria do Direitus Humanus i Justisa (PDHJ) Sebastião Dias Ximenes, Prezidenti PArtidu Sosial Demokratiku (PSD) Nudar mos kaer pasta Ministru Negosiu Estrangeiru (MNE)zacarias Albano da Costa, Prezidenti Partidu Klibur Oan Timor Asuwain (KOTA) Manuel Tilman, Embaixadorres, Membru Parlamentu Nasional, membru Comite Central, militantes no kuadrus inkliu mos simpatizantes.
Komemorasaun Loron Aniversariu Ba dala XXXVI (360) Asosiasaun Sosial Demokrata Timorense (ASDT) transforma ba Partidu FRETILIN. Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN MAri Alkatiri Konvida Prezidenti da Republika (PR) Jose Ramos Horta hodi entrega Sertifikadu rekonesimentu husi Partidu FRETILIN ba Prezidenti Partidu FRETILIN Francisco Guterres ‘Lu-Olo’.
Iha serimonia aniversariu ba dala 360 ASDT Tranforma ba Frenti Revolusionariu Timor Leste Independenti (FRETILIN), Partidu FRETILIN aproveita mos entrega sertifikadu ba veteranu hamutuk 41 ne’ebe inklui mos Prezidenti Partidu FRETILIN Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ hanesan rekonesimentu ba Veteranus sira.
Partidu FRETILIN hanesan partidu ne’ebe luta ba ukun rasik an hahu husi 1975 to’o iha tinan 1999 ne’ebe fo onra ba militante no kuadru FRETILIN nian.
“Hau iha ne’e nudar Prezidenti da Republika omenazen ba membru Comite Central FRETILIN (CCF) hotu-hotu ne’ebe fo sira nia vida liu-liu entre 1975 no 1977,” dehan Prezidenti Republika Jose Ramos Horta.
Prezidenti Republika haten katak, nia parte la konta luta tomak, tamba luta ne’ebe naruk tebes, no difikuldades oi-oin, ne’ebe istoria hatene to’o 1999.maibe Comite Centra ne’ebe aguenta luta iha situasaun ne’e laran.
“Ami fila iha 1999 kuaze hotu-hotu mohu Sira ne’e hahu husi Nicolau Lobato, Hau iha ne’e homenazen ba sira hotu ho sira nia espiritu sira nia hanorin, sira nia inspirasaun ba ita,” dehan PR Horta.
Sertifikadu ne’e hanesan simbolu rekonesimentu partidu FRETILIN nian ba Militante, kuadrus militares ne’ebe hahu no hori ukun kedas iha situasaun ne’ebe ne’ebe susar kaermentin nafatin espiritu no didikasaun tomak fortifika an ba luta hodi liberta ba rai Timor Leste no povu maubere.
Maski nune’e iha dezafiu no tentasaun oi-oin husi forsa reseonariu sira maibe sira kaer metin no firmi ba Prinsipiu Partidu FRETILIN nian hodi luta nafatin i lasenti kolen no determinado hodi fó onra ba povu no patria ne’ebe sai valor as liu iha Vida FRETILIN nian.
Veteranus nain 41 sira ne’e nia hahalok ne’ebe sai lalenok klamar povu maubere nian ne’ebe hari’i no abut metin ba FRETILIN nudar Partidu mesak ne’ebe hori uluk kedan fiar metin ba povu Timor Leste atu hetan hikas fali fali ninia liberdade no dignidade.
Tinan 36 CCF hakotu dala ida tan fó onra no rekonesimentu ba veteranus no funu nain sira ne’ebe luta husi tinan 1975to’o tinan 1999 ba delegadus membru sovreviventes sira husi Comite Centra ninian.
Sekretariu Geral Partidu FRETILIN Mari Alkatiri hateten katak, Prezidenti Republika Jose Ramos Horta, ne’ebe partisipa iha serimonia ne’e, tamba hanesan xefi de estadu, maibe mos Fundador ASDT –FRETILIN, hanesan mos Eis Mebru Comite Centra. FRETILIN.
“Biar ami Kritika ida kontra ida seluk Hau Hanoin Irmaun Xanana mak oras ne’e la halo kampane niqa mos iha ne’e ona, tamba nia mos eis membru Comite Centra Fretilin,” Dehan Alkatiri.
Iha oportinidade hanesan Prezidenti Partidu FRETILIN Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ hanoin fali ba kotuk haree katak Lideransa uluk la hanesan iha tempo agora ukun rasik an, tamba lideransa ne’ebe iha kapasidade iha hanoin atu bele hari’I Timor Sai hanesan rai indenpendenti iha mudu.
“Hau nudar Presidenti Partidu FRETILIN hau Mai hakruk ba ita sira ne’ebe uluk hahu, hakruk mos ba sira hotu ne’ebe oras ne’e la hamutuk ona ho ita, maibe sira fo sira nia isin ho ran ba rai ida para it abele halibur mau,” hateten Prezidenti Partidu FRETILIN lu-Olo.
Antes ne’e iha tinan 2007 partidu FRETILIn mos fó sertifikadu ba membru Comite Central FRETILIN ne’ebe kombates sira mate iha funu laran, no ba membru Governu primeiru Governu da RDTL ne’eb iha tinan 1975 ne’ebe partidu fretilin mak hari’i, no ba Fundadores partidu no ba proklamador no restaurador.
Nune’e mos iha tinan 2008 Partidu FRETILIN mos fo ona ba komando Falintil-Forsa Defeza de Timor Leste (F-FDLT), no fo ba estadu maior FALINTIL entre 1975 to’o 2000 no mos ba lideransa da rezistensia ne’ebe iha tempo ne’eba mos FRETILIN fó sertifikadu rekonesimentu ida ba Primeiru Ministru Aktual Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebe iha tempo ne’eba hanesan lider Rezistensia nian.
Nune’e mos naran ba veteranus sira ne’ebe simu sertifikadu rekomendasaun husi Comite Central FRETILIN iha Tinan 2010, mak hanesan Prezidenti Partidu FRETILIN Fransisco Guterres ‘Lu-Olo’ Rasik, Sabica Kulit Besi, Cornelio Ximenes (Maunana), Domingos houl (Falur Rate Laik), João Miranda (Aluk deskarte), Faustino dos santos (Renan Selak), Elias da Costa (Kasian Susar), Amelio Garsia (Mau Asik), Fernado Geronimo (Sebas), Afonso Cabral (Mate mak foti), Mozes Guimaraens, Armindo Vilanova (Caras), Lino Vas varela (Loriku), Martinho Pereira (Maubelis), Tomas de Oliveira (Oli Lemorai), Jose Seceira (Chomoco), Cutodio Belo (Alin Laek), Lorenso Cabral, Bernado Gusmão, Agusto Lobo,Cornelio Gama (Eliforae Bot), Adolfo Freitas, Manuel Freitas, Paulino Freitas, Lorenso Freitas, Pedro Gomes, Afonso Coreia, Paul Pinto Soares, Maneul de Oliveira, Matias Menzes, Lino Damas, Vidal de Jesus (Riak Leman),Gil da Costa, Zacais Fatima, Jaime Ribeiru, Paulo Alves, Francisco do Santos, Eufrazia Menezes, Domingos da Silva, Ana Sinorina no Alamau.
Iha serimonia Aniversariu ASDTL trannsforma ba FRETILIN ba dala 36 ne’ebe hala’o iha Cede Comite Central FRETILIN (CCF) ne’ebe hetan partisipa husi Prezidenti Republika Jose Ramos Horta, Reprezentante Sekretariu Jeral Nasoen Unidaes Amira Haq, Prezidenti Comisaun Nacional Elitoral (CNE) Fautino Cardoso Gomes, Provedoria do Direitus Humanus i Justisa (PDHJ) Sebastião Dias Ximenes, Prezidenti PArtidu Sosial Demokratiku (PSD) Nudar mos kaer pasta Ministru Negosiu Estrangeiru (MNE)zacarias Albano da Costa, Prezidenti Partidu Klibur Oan Timor Asuwain (KOTA) Manuel Tilman, Embaixadorres, Membru Parlamentu Nasional, membru Comite Central, militantes no kuadrus inkliu mos simpatizantes.
FRETILIN Kontinuador Funu Dom Boaventura
Jerasaun Dom Boaventura, João Noronha hateten katak, Partidu FRETILIN hanesan kontinuador funu Manufahi (Dom Boaventura) halo iha tinan 98 liu ba hodi luta ba ukun rasik an, tamba FRETILIN partidu úniku ne’ebe hamrik hodi defende prinsipiu ne’e.
João Noronha hato’o lia hirak ne’e iha serimonia vizita lideransa Partidu FRETILIN ba uma lisan Dom Boaventura (Uma Lisan cornel) foin lalais ne’e iha Aldeia Bemeta, Betano, Same, Manufahi.
Tuir João Noronha katak, nu’udar jerasaun mate restu funu Manufahi nian tinan 1912 mak prezensa ho orgulhu wainhira FRETILIN halo vizita ba uma lisan no fatin funu Dom Boaventura.
“Ami nu’udar jerasaun Dom Boaventura senti orgulho, tamba nu’udar partidu úniku istóriku iha Timor Leste mak hamri’ik hametin povu maubere nia istória iha tempu ne’eba,” katak João.
Nia salienta katak, partidu úniku ne’ebe hamrik hodi eziji politikamente ba eis kolonizador Portugues iha Timor Leste no ba mundu internasional atu fó indepensia mediata ba destinu Timor Lorosa’e.
“FRETILIN partidu uniku ne’ebe rezeita totalmenta tranzisaun husi Potugesa no integrasaun ho Indonesia,maibé hamri’ik hodi luta ba ukun rasik-an,” dehan jerasaun Dom Boaventura, João Noronha.
Nia mos informa katak, iha tempo ne’e fulan Junu 1947 FRETILIN mai hodi buka rasik to’o iha rezidensia Dom Boaventura atu hatene istoria luta Manufahi nia tomak.
“Ohin ita sira liu husi komitiva tomak sai hilas fali mak iha fatin ida ne’e, i Ami hein katak la ho sesaun seluk, maibe hodi hametin diak liutan no hanaran diak liutan,”katak, João.
Alende ne’e jerasaun Dom Boaventura mos fó hanoin ba nain ulun Partidu Assosiaun Sosial Demokratika Timorrense (ASDT) iha nia fatin ne’ebe iha loron 28 Novembru 1975, ne’ebe Fancisco Xasvier sai proklamador independensia no Francisco Guterres ‘Lu-olo hanesan Proklamador Restaurasaun.
“Ami fo hanoin ba nain ulun partidu ASDT iha fatin ne’eba katak iha loron 28 Novembru 1975 husi ita nia Prezidenti Francisco do Amaral halo proklamasaun independensia unilateral ninian,no sei moris hanesan proklamador, no ita nia maun bo’ot Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ hanesan Proklamador restaurasaun tuir mai,” informa João.
Istoria Funu Manufahi
Tuir istoria Revolusaun Timor Leste (TL) hasoru kolonialista Portugues sira iha tinan 98 liu ba Dom Boaventura ne’ebé mak sai hanesan hun ba revolusaun Timor Leste ida ne’e hodi hasoru kolonialista sira, tamba Revolusaun Dom Boaventura ne’e mosu la’os malae (kolonialista) mak bok nia fen mak halo funu, maibe nia kontra ambisaun teretorial kolonialista iha TL.
Revolusaun ne’ebé Dom Boaventura halo ne’e la’os, kolonialista sira mak bok nia fen mak nia halo funu, maibe Don Boaventura ninia inisiativa no prinsipiu mak nia kontra ambisaun teretorial kolonialista iha nasaun Timor Leste ne’e.
Maski revolusaun ne’e nia halo maibe liu rai barak mak la aseita ho ninia prinsipiu ne’e atu halo funu hasoru kolonialista sira iha Timor Leste.
Iha momentu ne’eba Dom Boaventura mos aproveita iha loron komemorasaun da implatasaun da republika i demisaun de monartiku iha loron 5 Outubru 1906 iha Dili, halibur malu ho liu rau Lorosa’e, Loro Monu atu halo revolusaun globa ida iha toru teritoriu Timor atu duni sai malae.
Maibe iha momentu ne’eba Dom Boaventura la biban atu halo revolusaun ne’e, tamba iha liu rai balu ne’ebé hakarak no iha liu rai balu lakohi atu halo revolusaun hodi duni kolonialista sira iha Timor Leste.
Iha memontu ne’eba Dom Boaventura nia hanoin mesak katak, problema ita sei naruk, tamba ne’e nia la hein tan i ikus liu to’o ona iha segunda komemorasaun da implatasaun da republika invaze dili iha loron 5 outubru 1910, Dom Boaventura kontinua eziste nafatin, maibe iha ona Governu kolonial de Timor pormove i publika ona dekretu lei ida iha loron 13 Setembru 1906, hodi hasai dignidade liu rai Lorosa’e, Loro-Monu nia hotu no fó supsidiu inpostu husi koberadu povu maubere nia kosa Bén no sira tente diak ohin sira lakohi.
Tamba ne’e iha tinan 1905 iha Governador Sujesto Joaquim da Silva nia tempo ne’ebé atu halo nusa mak apodera rai ida ne’e iha Governu Portugues nia lima i Governador ne’e mos husu ba Governu central ninia nai rua atu haruka forsa mai husi Macao, Afrika no India ho material pezadu hodi mai halo estabelesimentu Kuartel Jendral iha kaiketu Motael.
Maibe forsa iha momentu ne’eba mai iha Timor Leste ne’e ninia objetivu la’os atu halo diak ba Timor Leste, maibe mai atu halo debate ida para liu rai sira ne’ebé de Juvidiente ba Governu Portuges ne’e iha momentu ne’eba tenki liu husi sistema funu deit (Boaventura Mar gera de pasifikasaun).
Iha mementu ne’eba Gera de pasifikasaun ne’e komesa hahu ona husi Lorosa’e no Loro-Monu hanesan hotu i kuandu liu rai sira ne’ebé mak la obedese lei kolonialista nia maka sira tenki hakurada husi funu ida ne’e, nune’emos forsa sira ne’ebé mai ne’e la’os hanesan forsa armada bai-bain sira hanesan arma branca sai husi Timor, maibe sira ne’e ho armadu kilat kompletu ho ró ahi funu rua ne’ebé ida mai husi Macau ho naran Caenoira da patria no ida seluk Caenoeira de Bengo ne’ebé sosa iha Holanda (Indonesia) hori mai Timor .
Tamba ne’e funu iha Manufahi sira tiru kainau mai Manufahi, nune’e mos Jip ida husi Caenoeira da Patria halo kontrola iha parte norte nian.
Iha momentu funu 1912 nia laran Dom Boaventura konbate mesak hodi kontra ida ne’e mas labele, maibe iha prinsipiu tinana 1911 husi governador ne’ebé troka husi Filomenu da Camra ne’ebé haruka ona forsa mai para ka konsentradu iha Aileu para atu avansa mai Manufahi, tamba Dom Boaventura uniku ulun to’os atu obedese ba Governu iha tempo ne’eba.
Wainhira forsa sira ne’ebé avansa ba Manufahi ne’e iha frente tolu, ne’ebé mak ida iha klaran komanda rasik husi Governador Filimino da Camra, husi lorosa’e ninia komesa husi Manatuto, Liquidoe to’o iha fatuk kuak ne’ebé komanda husi Dom Rui Rebeiro Noronha ne’ebé ho moradores hamutuk rehun sanulu resin (1000 resin) i husi Loro Monu Capitaun Joaquim Almeida Baleti ho Alferse ne’ebé hamutu ho liu rai Nacavai Ainaro nuan hodi ataka malu husu parte Oeste, nune’e Dom Boaventura senti afisu tamba nia mesak ona. Maibe Dom Boaventura nia forsa sai nafatin ba tiru malu iha Cablaki i duni to’o fali iha Ailei i balu mos funu to’o iha Soibada, tamba kila ho rama deit la bele hasoru sira.
Momentu ne’eba mos forsa sira komesa avansa ema komesam elimina postu-postu sira ne’ebé Dom Boaventura koloka ne’e, para hodi avansa mai tama iha Cablake, Riak, Lelaku mak foin nakfera i iha loron 5 Augusto 1912, Dom Boaventura ho ninia familia tomak halai ba iha tasi ibun hodi subar i povu sira iha Riak ema kapta Quadru Mil Quinentus (1500) kaptadu hodi ba iha Holarua iha ne’eba balu kastigu iha tina tolu nia laran no balu iha Ailok Laran Trez Mil ital, nune’e sira ne;’ebe mate iha funu ne’e Dom Boaventura lakon Trez mil Quadru Sentus Vinte Quadru (3424) hola faisa tombadu luta sangreita ida ne’e, i sira ne’ebé kapturadu ba halo servisu pezadus hamutuk Doize mil Quinentus (2500) vitimadus i nia restu balu ne’ebé talves sei moris nasaun ne’e Timor Leste.
Antes funu ne’e akontese Manufahi ne’e Dom Boaventura mos halo drama de masakre ida iha Vila Same hodi oho komandante militar regiaun Manujfahi nian tenete Paul Alvo da Silva, iha momentu ne’eba sira oho hotu kapitaun ne’e hodi abertura da revolusaun iha loron 24 Desembru 1911. Nune’e iha fulan Janeiru 1912 funu to’o termina iha loron 23 Augustu 1912, ne’ebé agora halo ona tinan 98 ba revolta da revolusaun, no falta tinan rua oin mai 2012 Timor Leste kompleta insentenariu da revolusaun redu tadu pelu Portugues.
Nune’e mos sistema adminiatrativa iha tempo Dom Boaventura nian mak fahe ba Sub-regiaun ha’at mak hanesan regiaun mak hela iha Luak Sub-regiaun mak Holarua, Lete-foho ho lia Lima.
João Noronha hato’o lia hirak ne’e iha serimonia vizita lideransa Partidu FRETILIN ba uma lisan Dom Boaventura (Uma Lisan cornel) foin lalais ne’e iha Aldeia Bemeta, Betano, Same, Manufahi.
Tuir João Noronha katak, nu’udar jerasaun mate restu funu Manufahi nian tinan 1912 mak prezensa ho orgulhu wainhira FRETILIN halo vizita ba uma lisan no fatin funu Dom Boaventura.
“Ami nu’udar jerasaun Dom Boaventura senti orgulho, tamba nu’udar partidu úniku istóriku iha Timor Leste mak hamri’ik hametin povu maubere nia istória iha tempu ne’eba,” katak João.
Nia salienta katak, partidu úniku ne’ebe hamrik hodi eziji politikamente ba eis kolonizador Portugues iha Timor Leste no ba mundu internasional atu fó indepensia mediata ba destinu Timor Lorosa’e.
“FRETILIN partidu uniku ne’ebe rezeita totalmenta tranzisaun husi Potugesa no integrasaun ho Indonesia,maibé hamri’ik hodi luta ba ukun rasik-an,” dehan jerasaun Dom Boaventura, João Noronha.
Nia mos informa katak, iha tempo ne’e fulan Junu 1947 FRETILIN mai hodi buka rasik to’o iha rezidensia Dom Boaventura atu hatene istoria luta Manufahi nia tomak.
“Ohin ita sira liu husi komitiva tomak sai hilas fali mak iha fatin ida ne’e, i Ami hein katak la ho sesaun seluk, maibe hodi hametin diak liutan no hanaran diak liutan,”katak, João.
Alende ne’e jerasaun Dom Boaventura mos fó hanoin ba nain ulun Partidu Assosiaun Sosial Demokratika Timorrense (ASDT) iha nia fatin ne’ebe iha loron 28 Novembru 1975, ne’ebe Fancisco Xasvier sai proklamador independensia no Francisco Guterres ‘Lu-olo hanesan Proklamador Restaurasaun.
“Ami fo hanoin ba nain ulun partidu ASDT iha fatin ne’eba katak iha loron 28 Novembru 1975 husi ita nia Prezidenti Francisco do Amaral halo proklamasaun independensia unilateral ninian,no sei moris hanesan proklamador, no ita nia maun bo’ot Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ hanesan Proklamador restaurasaun tuir mai,” informa João.
Istoria Funu Manufahi
Tuir istoria Revolusaun Timor Leste (TL) hasoru kolonialista Portugues sira iha tinan 98 liu ba Dom Boaventura ne’ebé mak sai hanesan hun ba revolusaun Timor Leste ida ne’e hodi hasoru kolonialista sira, tamba Revolusaun Dom Boaventura ne’e mosu la’os malae (kolonialista) mak bok nia fen mak halo funu, maibe nia kontra ambisaun teretorial kolonialista iha TL.
Revolusaun ne’ebé Dom Boaventura halo ne’e la’os, kolonialista sira mak bok nia fen mak nia halo funu, maibe Don Boaventura ninia inisiativa no prinsipiu mak nia kontra ambisaun teretorial kolonialista iha nasaun Timor Leste ne’e.
Maski revolusaun ne’e nia halo maibe liu rai barak mak la aseita ho ninia prinsipiu ne’e atu halo funu hasoru kolonialista sira iha Timor Leste.
Iha momentu ne’eba Dom Boaventura mos aproveita iha loron komemorasaun da implatasaun da republika i demisaun de monartiku iha loron 5 Outubru 1906 iha Dili, halibur malu ho liu rau Lorosa’e, Loro Monu atu halo revolusaun globa ida iha toru teritoriu Timor atu duni sai malae.
Maibe iha momentu ne’eba Dom Boaventura la biban atu halo revolusaun ne’e, tamba iha liu rai balu ne’ebé hakarak no iha liu rai balu lakohi atu halo revolusaun hodi duni kolonialista sira iha Timor Leste.
Iha memontu ne’eba Dom Boaventura nia hanoin mesak katak, problema ita sei naruk, tamba ne’e nia la hein tan i ikus liu to’o ona iha segunda komemorasaun da implatasaun da republika invaze dili iha loron 5 outubru 1910, Dom Boaventura kontinua eziste nafatin, maibe iha ona Governu kolonial de Timor pormove i publika ona dekretu lei ida iha loron 13 Setembru 1906, hodi hasai dignidade liu rai Lorosa’e, Loro-Monu nia hotu no fó supsidiu inpostu husi koberadu povu maubere nia kosa Bén no sira tente diak ohin sira lakohi.
Tamba ne’e iha tinan 1905 iha Governador Sujesto Joaquim da Silva nia tempo ne’ebé atu halo nusa mak apodera rai ida ne’e iha Governu Portugues nia lima i Governador ne’e mos husu ba Governu central ninia nai rua atu haruka forsa mai husi Macao, Afrika no India ho material pezadu hodi mai halo estabelesimentu Kuartel Jendral iha kaiketu Motael.
Maibe forsa iha momentu ne’eba mai iha Timor Leste ne’e ninia objetivu la’os atu halo diak ba Timor Leste, maibe mai atu halo debate ida para liu rai sira ne’ebé de Juvidiente ba Governu Portuges ne’e iha momentu ne’eba tenki liu husi sistema funu deit (Boaventura Mar gera de pasifikasaun).
Iha mementu ne’eba Gera de pasifikasaun ne’e komesa hahu ona husi Lorosa’e no Loro-Monu hanesan hotu i kuandu liu rai sira ne’ebé mak la obedese lei kolonialista nia maka sira tenki hakurada husi funu ida ne’e, nune’emos forsa sira ne’ebé mai ne’e la’os hanesan forsa armada bai-bain sira hanesan arma branca sai husi Timor, maibe sira ne’e ho armadu kilat kompletu ho ró ahi funu rua ne’ebé ida mai husi Macau ho naran Caenoira da patria no ida seluk Caenoeira de Bengo ne’ebé sosa iha Holanda (Indonesia) hori mai Timor .
Tamba ne’e funu iha Manufahi sira tiru kainau mai Manufahi, nune’e mos Jip ida husi Caenoeira da Patria halo kontrola iha parte norte nian.
Iha momentu funu 1912 nia laran Dom Boaventura konbate mesak hodi kontra ida ne’e mas labele, maibe iha prinsipiu tinana 1911 husi governador ne’ebé troka husi Filomenu da Camra ne’ebé haruka ona forsa mai para ka konsentradu iha Aileu para atu avansa mai Manufahi, tamba Dom Boaventura uniku ulun to’os atu obedese ba Governu iha tempo ne’eba.
Wainhira forsa sira ne’ebé avansa ba Manufahi ne’e iha frente tolu, ne’ebé mak ida iha klaran komanda rasik husi Governador Filimino da Camra, husi lorosa’e ninia komesa husi Manatuto, Liquidoe to’o iha fatuk kuak ne’ebé komanda husi Dom Rui Rebeiro Noronha ne’ebé ho moradores hamutuk rehun sanulu resin (1000 resin) i husi Loro Monu Capitaun Joaquim Almeida Baleti ho Alferse ne’ebé hamutu ho liu rai Nacavai Ainaro nuan hodi ataka malu husu parte Oeste, nune’e Dom Boaventura senti afisu tamba nia mesak ona. Maibe Dom Boaventura nia forsa sai nafatin ba tiru malu iha Cablaki i duni to’o fali iha Ailei i balu mos funu to’o iha Soibada, tamba kila ho rama deit la bele hasoru sira.
Momentu ne’eba mos forsa sira komesa avansa ema komesam elimina postu-postu sira ne’ebé Dom Boaventura koloka ne’e, para hodi avansa mai tama iha Cablake, Riak, Lelaku mak foin nakfera i iha loron 5 Augusto 1912, Dom Boaventura ho ninia familia tomak halai ba iha tasi ibun hodi subar i povu sira iha Riak ema kapta Quadru Mil Quinentus (1500) kaptadu hodi ba iha Holarua iha ne’eba balu kastigu iha tina tolu nia laran no balu iha Ailok Laran Trez Mil ital, nune’e sira ne;’ebe mate iha funu ne’e Dom Boaventura lakon Trez mil Quadru Sentus Vinte Quadru (3424) hola faisa tombadu luta sangreita ida ne’e, i sira ne’ebé kapturadu ba halo servisu pezadus hamutuk Doize mil Quinentus (2500) vitimadus i nia restu balu ne’ebé talves sei moris nasaun ne’e Timor Leste.
Antes funu ne’e akontese Manufahi ne’e Dom Boaventura mos halo drama de masakre ida iha Vila Same hodi oho komandante militar regiaun Manujfahi nian tenete Paul Alvo da Silva, iha momentu ne’eba sira oho hotu kapitaun ne’e hodi abertura da revolusaun iha loron 24 Desembru 1911. Nune’e iha fulan Janeiru 1912 funu to’o termina iha loron 23 Augustu 1912, ne’ebé agora halo ona tinan 98 ba revolta da revolusaun, no falta tinan rua oin mai 2012 Timor Leste kompleta insentenariu da revolusaun redu tadu pelu Portugues.
Nune’e mos sistema adminiatrativa iha tempo Dom Boaventura nian mak fahe ba Sub-regiaun ha’at mak hanesan regiaun mak hela iha Luak Sub-regiaun mak Holarua, Lete-foho ho lia Lima.
Restaurasaun Independensia Ba Dala VIII,
La Sama; “Hau Fiar Timor-Oan Hakarak Hadia An”
Prezidenti Parlamentu Nasionál (PN) Fernando ‘La Sama’ de Araujo, hateten katak, Restaurasaun de Independensia Republika Demokratika Timor Leste (RDTL) ba dala VIII (80), nia parte fiar katak, Timor oan hotu hakarak hadia An maski iha sei frakeza.
Fernando ‘La Sama’ de Araujo hato’o lia hirak ne’e wainhira partisipa Loron Restaurasaun Indepensia iha Palacio Prezidesial, Aitarak Laran.
Tuir Prezidenti PN La Sama katak, tinan 8 restaurasaun, ne’ebe mak hetan fila fali independensia formalmente buat barak mak hahu ona i balu dehan alkansa, maibe balu seidauk.
“Prosesu dezenvolve povu ho Estadu ida, ita labele hanoin dehan ita bele alkansa hotu-hotu iha tinan 8 nia laran, maibe ita hotu-hotu ukun bele hare katak, barak la’o ba oin tan,”dehan La Sama.
Maibe Prezidenti PN Fernando La Sama hateten katak, Maski Timor Leste iha tinan 8 nia laran ukun maibe Frakeza sei iha, maibe Timor Oan Barak mak hajkarak atu partisipa unidade no estabilidade iha Timor Leste.
“Hau fiar katak Timor Oan hotu-hotu hakarak atu hadia an, hakarak atu partisipa diak liu tan ba unidade nasional ba estabilidade iha parte politika hotu-hotu hakarak hamosu estabilidade politika iha ita nia rai, atu bele denvolvimentu ne’ebe sai nudar objetivu husi restaurasaun ne’e ita bele hetan,” dehan La sama.
Nia deklara katak, Timor Leste sei hakas an nafatin, maibe iha orgaun hotu no parte hotu tenki hakas an i media mos tenki hakas an, atu bele hakbesik povu ba ukun rasik an.
“Ami ne’ebe iha parte kaer ukun mos ami tenki hakas an, hotu-hotu tenki ba hasae disiplina servisu de esperitu, de sakrifisiu, espiritu domin ninian, espiritu servisu maksa ninian pra ita bele hak besek povu ne’e ba objetivu ukun rasik an,”katak La Sama.
Xefi Orgaun Legislativu ne’e Hatete, objetiovu husi restaurasaun Independesia la selu i la let ne’ebe mak dehan Bem Estadu povu (povu nia vida tenki diak) i desenvolvimentu tenki la’o ba oin.
“Hau hanoin iha Timor situasaun ne’ebe seriu ituan, tamba ita aviza malu nafatin ne’ebe ita tur la dukur,”dehan La Sama.
Prezidenti Parlamentu Nasionál (PN) Fernando ‘La Sama’ de Araujo, hateten katak, Restaurasaun de Independensia Republika Demokratika Timor Leste (RDTL) ba dala VIII (80), nia parte fiar katak, Timor oan hotu hakarak hadia An maski iha sei frakeza.
Fernando ‘La Sama’ de Araujo hato’o lia hirak ne’e wainhira partisipa Loron Restaurasaun Indepensia iha Palacio Prezidesial, Aitarak Laran.
Tuir Prezidenti PN La Sama katak, tinan 8 restaurasaun, ne’ebe mak hetan fila fali independensia formalmente buat barak mak hahu ona i balu dehan alkansa, maibe balu seidauk.
“Prosesu dezenvolve povu ho Estadu ida, ita labele hanoin dehan ita bele alkansa hotu-hotu iha tinan 8 nia laran, maibe ita hotu-hotu ukun bele hare katak, barak la’o ba oin tan,”dehan La Sama.
Maibe Prezidenti PN Fernando La Sama hateten katak, Maski Timor Leste iha tinan 8 nia laran ukun maibe Frakeza sei iha, maibe Timor Oan Barak mak hajkarak atu partisipa unidade no estabilidade iha Timor Leste.
“Hau fiar katak Timor Oan hotu-hotu hakarak atu hadia an, hakarak atu partisipa diak liu tan ba unidade nasional ba estabilidade iha parte politika hotu-hotu hakarak hamosu estabilidade politika iha ita nia rai, atu bele denvolvimentu ne’ebe sai nudar objetivu husi restaurasaun ne’e ita bele hetan,” dehan La sama.
Nia deklara katak, Timor Leste sei hakas an nafatin, maibe iha orgaun hotu no parte hotu tenki hakas an i media mos tenki hakas an, atu bele hakbesik povu ba ukun rasik an.
“Ami ne’ebe iha parte kaer ukun mos ami tenki hakas an, hotu-hotu tenki ba hasae disiplina servisu de esperitu, de sakrifisiu, espiritu domin ninian, espiritu servisu maksa ninian pra ita bele hak besek povu ne’e ba objetivu ukun rasik an,”katak La Sama.
Xefi Orgaun Legislativu ne’e Hatete, objetiovu husi restaurasaun Independesia la selu i la let ne’ebe mak dehan Bem Estadu povu (povu nia vida tenki diak) i desenvolvimentu tenki la’o ba oin.
“Hau hanoin iha Timor situasaun ne’ebe seriu ituan, tamba ita aviza malu nafatin ne’ebe ita tur la dukur,”dehan La Sama.
PM Xanana Ameasa Rezigna An
Aniceto: “Afeta Estabilidade Politika”
Primeiru Ministru (PM) Xanana Gusmão ameasa rezigna’an se bainhira Parlamentu Nasional (PN) lakonkorda ho planu estratejiku desenvolvimentu nasional (PEDN) oras ne’e nia rasik hala’o hela konsultasaun haleu Sub-distritu 65. Xefi bankada parlamentar FRETILIN, Aniceto Guterres konsidera atetude rezigna’an bele afeta ba estabilidade politika rai laran.
“La’os FRETILIN mak hatun, se planu estrategiku mai iha parlamentu mak se FRETILIN la konkorda karik ne’e buat seluk. Governu ne’e la presiza hatun nai monu deit, mas se monu ona ne’e FRETILIN preokupa tamba Governu ida monu iha dalan klaran ne’e la diak ba estabilidade politika” hateten Aniceto Guterres iha Parlamentu Nasionál.
Nia hatutan katak, kuandu Governu de faktu ka la’os defaktu monu iha dalan klaran ne’e la diak, bele kria presedente ladiak liu-liu ba Timor ne’ebé fóin hari’i, tamba nasaun fóun presiza estabilidade politika Governu liu husi eleisaun i hakara Governu ida pelimenus tinan lima para atu bele hala’o nia programa.
Nia salienta katak, se programa Governu nia mak la pasa ne’e mak iha implikasaun ba rezignasaun ho Governu ninia, hanesan orsamentu mak dala rua lapasa. Nune’e mos PEDN dehan planu nasional la’os planu partidu ida ka ema ida nian.
Tamba ne’e ne’e planu nasional ninian ne’e mai iha parlamentu para atu hetan apoiu politiku atu hetan apresiasaun deit la’os dehan aprova ka la aprova.
Iha sorin seluk husi bankada parlamentar CNRT Arão Noé de Jesus hateten katak, Timor Leste ne’ebé fóin ukun an presiza iha planu para sai hanesan linha jeral, ne’ebé hatudu saida mak atu hala’o ba tinan 20 oin mai, tamba ne’e planu ne’e imprortante no inisiativu diak ne’ebé PM Xanana halo ba konsulta i duvulga planu ne’e ba povu sira iha baze.
Maibe deputadu partidu Congresu Nacional Reconstrução Timor Leste (CNRT) ne’e hare husi parte bloku Aliança Maioria Parlamentar (AMP) ne’ebé iha, planu estrateziku sei aprova iha plenaria, wainhira PM Xanana Aprezenta iha parlamentu.
“Ha’u hare husi AMP ne’ebé iha, ha’u fiar katak planu estrateziku ne’e sei aprova iha plenaria ne’e wainhira PM xanana lori mai iha parlamentu husu aprovasaun ne’e sei aprova 100%,” katak Arão.
Nune’e mos deputada husi bankada parlamentar Partidu Demokrátiku (PD) Teresa Maria de Carvalho hateten katak, planu estrateziku importante, hanesan membru AMP husi PD fó nafatin apoiu ba PM Xanana atu bele hala’o planu ho konsultasaun ne’ebé diak i lori ba parlamentu no fiak katak PM Xanana sei larezigna’an i planu estrateziku ne’ebé halo konsultasaun iha baze, wainira lori ba Parlamentu sei aprova.
“Iha planu ne’e buat ruma presiza hadia, ne’e Ha’u hanoin PM Xanana simu atu hadia, mas la liu ne’e, karik la los, tamba ema hotu hein hela planu estrateziku ne’e. se planu estrateziku ne’e mai mak la diak, ami AMP maioria para fó apoiu ba PM Xanana,”tenik Teresa.
Aleinde ne’e deputadu husi banakada parlamentar Assosiação Sosial Demokrátika de Timorense (ASDT), Domingos da Costa dehan katak wainhira planu estrateziku ne’ebé PM Xanana rasik halo konsultasaun haleu Sub-distritu ne’ebé mak lori ba parlamentu sei hare mak fóin dehan apoiu ka la apoiu.
“Ami hein deit wainhira mai hasoru ami mak ami hare planu ne’e diak mak fóin fó apoiu se ladiak ami la fó apoiu,” katak Domoingos.
Primeiru Ministru (PM) Xanana Gusmão ameasa rezigna’an se bainhira Parlamentu Nasional (PN) lakonkorda ho planu estratejiku desenvolvimentu nasional (PEDN) oras ne’e nia rasik hala’o hela konsultasaun haleu Sub-distritu 65. Xefi bankada parlamentar FRETILIN, Aniceto Guterres konsidera atetude rezigna’an bele afeta ba estabilidade politika rai laran.
“La’os FRETILIN mak hatun, se planu estrategiku mai iha parlamentu mak se FRETILIN la konkorda karik ne’e buat seluk. Governu ne’e la presiza hatun nai monu deit, mas se monu ona ne’e FRETILIN preokupa tamba Governu ida monu iha dalan klaran ne’e la diak ba estabilidade politika” hateten Aniceto Guterres iha Parlamentu Nasionál.
Nia hatutan katak, kuandu Governu de faktu ka la’os defaktu monu iha dalan klaran ne’e la diak, bele kria presedente ladiak liu-liu ba Timor ne’ebé fóin hari’i, tamba nasaun fóun presiza estabilidade politika Governu liu husi eleisaun i hakara Governu ida pelimenus tinan lima para atu bele hala’o nia programa.
Nia salienta katak, se programa Governu nia mak la pasa ne’e mak iha implikasaun ba rezignasaun ho Governu ninia, hanesan orsamentu mak dala rua lapasa. Nune’e mos PEDN dehan planu nasional la’os planu partidu ida ka ema ida nian.
Tamba ne’e ne’e planu nasional ninian ne’e mai iha parlamentu para atu hetan apoiu politiku atu hetan apresiasaun deit la’os dehan aprova ka la aprova.
Iha sorin seluk husi bankada parlamentar CNRT Arão Noé de Jesus hateten katak, Timor Leste ne’ebé fóin ukun an presiza iha planu para sai hanesan linha jeral, ne’ebé hatudu saida mak atu hala’o ba tinan 20 oin mai, tamba ne’e planu ne’e imprortante no inisiativu diak ne’ebé PM Xanana halo ba konsulta i duvulga planu ne’e ba povu sira iha baze.
Maibe deputadu partidu Congresu Nacional Reconstrução Timor Leste (CNRT) ne’e hare husi parte bloku Aliança Maioria Parlamentar (AMP) ne’ebé iha, planu estrateziku sei aprova iha plenaria, wainhira PM Xanana Aprezenta iha parlamentu.
“Ha’u hare husi AMP ne’ebé iha, ha’u fiar katak planu estrateziku ne’e sei aprova iha plenaria ne’e wainhira PM xanana lori mai iha parlamentu husu aprovasaun ne’e sei aprova 100%,” katak Arão.
Nune’e mos deputada husi bankada parlamentar Partidu Demokrátiku (PD) Teresa Maria de Carvalho hateten katak, planu estrateziku importante, hanesan membru AMP husi PD fó nafatin apoiu ba PM Xanana atu bele hala’o planu ho konsultasaun ne’ebé diak i lori ba parlamentu no fiak katak PM Xanana sei larezigna’an i planu estrateziku ne’ebé halo konsultasaun iha baze, wainira lori ba Parlamentu sei aprova.
“Iha planu ne’e buat ruma presiza hadia, ne’e Ha’u hanoin PM Xanana simu atu hadia, mas la liu ne’e, karik la los, tamba ema hotu hein hela planu estrateziku ne’e. se planu estrateziku ne’e mai mak la diak, ami AMP maioria para fó apoiu ba PM Xanana,”tenik Teresa.
Aleinde ne’e deputadu husi banakada parlamentar Assosiação Sosial Demokrátika de Timorense (ASDT), Domingos da Costa dehan katak wainhira planu estrateziku ne’ebé PM Xanana rasik halo konsultasaun haleu Sub-distritu ne’ebé mak lori ba parlamentu sei hare mak fóin dehan apoiu ka la apoiu.
“Ami hein deit wainhira mai hasoru ami mak ami hare planu ne’e diak mak fóin fó apoiu se ladiak ami la fó apoiu,” katak Domoingos.
Muda Lei FP 3% ba 15%
AMP Apoia, KOTA-FRETILIN Kontra
Bankada bloku Aliansa Maioria Parlamentar (AMP), apoiu maka’as atu muda lei Fundu Petrolífero (FP) 3% ba 15%. Maibé bankada opozisaun FRETILIN no KOTA la konkorda tamba tuir sira katak osan fundu petrolíferu nian iha banku Sentral Nova Iorke oras ne’e dadaun sei ki’ik liu.
Deputadus bankadas parlamentares AMP, KOTA no FRETILIN hato’o lia hirak ne’e iha Parlamentu Nasionál hodi hatan ba nutísia ne’ebé fó sai iha média nasionál balun ne’ebé hateten povu iha sub distritu 18 Distritu Baucau, Lautem no Viqueque husu Parlamentu atu muda lei fundu petrolíferu 3% ba 15% atu nune’e Governu bele gasta osan hodi hadia sira nian moris.
Hanesan nutisia ne’ebé fó sai iha Jornal Nacional Diário iha edisaun 1229 Segunda-Feira (10/05/2010) fó sai katak povu iha sub distritu 18 husu Parlamentu Nasionál atu muda lei fundu petrolíferu maibé la esplika detalles konaba sub distritu ne’ebé-ne’ebé deit.
Relasiona ho kestaun ne’e deputadu bankada Frente Revolusionária Timor Leste Independenti (FRETILIN) José Texeira hateten katak, lei ne’e presiza halo deit avaliasaun atu halo revizaun, maibé laiha dalan atu muda lei FP. Sé atu muda lei ne’e entaun ema bele hasai osan barak liutan tuir ida-idak nia gostu.
“Ita haree didiak lei nia estrategia investimentu ba fundu ne’e entaun ita labele halo tamba bele iha impaktu ba nia sustanbilidade. Ita hasai osan barak liu osan ne’ebé ita manan funan husi investimentu ne’e problema,” katak Texeira.
Deputadu partidu Frente Revolusionario Timor Leste Independente (FRETILIN) ne’e salieta, se iha proposta atu halo mudansa revizaun ba lei, atu investe ba estok market mos tenki iha kuidadu, tamba osan iha fundu sei ki’ik oan.
“Ita tenki iha kuidadu bainhira ita halo mudansa ne’e, uluk ami halo lei ida hanesan ne’e tamba ita nia pontu desenvolvimentu agora dadaun ne’e ita nia ekonomia seidauk forte, ita presiza investimentu ba ita nia rekursu humanus, ita lakohi fo fiar atu ema seluk kaer investimentu ba ita nia fundu tamba ne’e tau iha Banku Amerika,” dehan nia.
Kestan konaba Atu muda lei 3% ba 15% ne’e Jose Texeira hateten, se lei ne’e muda sala bo’ot, se osan funan la hetan osan ne’e sei mohu tem, tamba hanesan pakote referendu mos la ho gestaun lahatene.
Nune’e mos Xefi bankada partidu Klibur Oan Timor Asuwain (KOTA) Manuel Tilman hateten katak, se hasai osan iha fundu 15% ne’e la to’o tinan lima osan mina rai ne’e hotu ona.
Wainhira Atu muda lei fundu petroliforu 3% ba 15% deputadu ne’e hateten, 3% mos labele ona satan 15%, tamba osan la to’o.
“3% ohin loron ne’e hasai ne’e funan la to’o ida, ita hasai ona kapital balu, se hasai ba 15% ne’e at lui, ne’ebé la presiza muda lei,” katak tilman.
Iha sorin seluk Xefi bankada parlamentar Partidu Demoktratiku (PD) Adriano do Nacimento hatene, dekkrasaun iha osamentu tina 2008 ne’e iha ne’e tau kedas ona katak Governu ka Estadu tenki hare fila fali lei fundu pretrolifeiru.
Tamba labele rai deit osan iha ne’eba deit to’o mina rai hotu nein halo buat i ema estrangeiru mak kelola, se osan ne’e sa’e ona lei mos tenki muda atu nune’e bele responde nesesidade povu nian.
“Lei ne’e la fo benifisiu, liu-liu 3% ne’e, ami uluk kedas ona dehan tenki halo revizaun buat ne’e mak Premeiru Ministru Xanana hateten ne’e ami suporta lei ne’e tenki muda,” katak Adriano.
Maibe mos deputadu husi bankada Parlamentar partidu Congresu Nacional da Reconstrução Timor Leste (CNRT) Arão Noé afirma, se hakarak atu desenvolve nasaun Timor Leste ho lalais tenki kebra altera lei fundu petrolifeiru ne’ebé bareira 3% ne’e hasa’e para bele fó dala atu foti osan barak ba aseleira desenvolvimentu tuir planu estrateziku ne’ebé iha.
Nia deklara katak, Bankada CNRT sei koloka an tuir opiniaun povu nian katak altera lei 3% ne’e ba 15% para foti osan barak liu para bele atende interesse povu nian.
“Ami se apoiu totalmente atu halo alterasaun ba lei ne’e para atu koresponde Planu Estrateziku Desenvolvimentu Nasional,” katak Arão.
Aleinde ne’e Vice bankada parlamentar Asosiasaun sosial Demoktátiku Timorense (ASDT) Francisco Araujo afirma katak, halo lei faforese ba povu no nasaun, hanesan lei fundu petrolifeiru ne’ebé iha 3% maibe bele hadia fali ba 15% ne’e hare ba nesesidade nasaun mak obriga.
“Ita hare ita nia povu sulir bebeik lei ne’e tenki muda lei para kondis ho situasaun, se ita halo lei ida mak kondisiona ho ita nia situasaun real, ho ida ne’e mak ami senti iha benifisiu duni iha 3% ne’e hadia ba 15% ,”katak Francisco Araujo.
Seidauk Simu Proposta Alterasaun Lei FP
Husi parte sorin Prezidenti Parlamentu Nasionál Fernando ‘La sama’ de Araujo afirma, proposta alterasaun ba lei Fundus Petroliferu (FP) seidauk tama iha Parlamentu Nasionál, maibé sei iha komisaun A.
Ho ida ne’e Xefi órgaun Lejislativu ne’e deklara katak, seidauj oportuñu para koalia konaba atu altera lei fundu petrolíferu.
“Karik iha hakarak ruma iha hela mas seidauk tama mai iha Parlamentu Nasionál,” katak La Sama de Araujo.
Bankada bloku Aliansa Maioria Parlamentar (AMP), apoiu maka’as atu muda lei Fundu Petrolífero (FP) 3% ba 15%. Maibé bankada opozisaun FRETILIN no KOTA la konkorda tamba tuir sira katak osan fundu petrolíferu nian iha banku Sentral Nova Iorke oras ne’e dadaun sei ki’ik liu.
Deputadus bankadas parlamentares AMP, KOTA no FRETILIN hato’o lia hirak ne’e iha Parlamentu Nasionál hodi hatan ba nutísia ne’ebé fó sai iha média nasionál balun ne’ebé hateten povu iha sub distritu 18 Distritu Baucau, Lautem no Viqueque husu Parlamentu atu muda lei fundu petrolíferu 3% ba 15% atu nune’e Governu bele gasta osan hodi hadia sira nian moris.
Hanesan nutisia ne’ebé fó sai iha Jornal Nacional Diário iha edisaun 1229 Segunda-Feira (10/05/2010) fó sai katak povu iha sub distritu 18 husu Parlamentu Nasionál atu muda lei fundu petrolíferu maibé la esplika detalles konaba sub distritu ne’ebé-ne’ebé deit.
Relasiona ho kestaun ne’e deputadu bankada Frente Revolusionária Timor Leste Independenti (FRETILIN) José Texeira hateten katak, lei ne’e presiza halo deit avaliasaun atu halo revizaun, maibé laiha dalan atu muda lei FP. Sé atu muda lei ne’e entaun ema bele hasai osan barak liutan tuir ida-idak nia gostu.
“Ita haree didiak lei nia estrategia investimentu ba fundu ne’e entaun ita labele halo tamba bele iha impaktu ba nia sustanbilidade. Ita hasai osan barak liu osan ne’ebé ita manan funan husi investimentu ne’e problema,” katak Texeira.
Deputadu partidu Frente Revolusionario Timor Leste Independente (FRETILIN) ne’e salieta, se iha proposta atu halo mudansa revizaun ba lei, atu investe ba estok market mos tenki iha kuidadu, tamba osan iha fundu sei ki’ik oan.
“Ita tenki iha kuidadu bainhira ita halo mudansa ne’e, uluk ami halo lei ida hanesan ne’e tamba ita nia pontu desenvolvimentu agora dadaun ne’e ita nia ekonomia seidauk forte, ita presiza investimentu ba ita nia rekursu humanus, ita lakohi fo fiar atu ema seluk kaer investimentu ba ita nia fundu tamba ne’e tau iha Banku Amerika,” dehan nia.
Kestan konaba Atu muda lei 3% ba 15% ne’e Jose Texeira hateten, se lei ne’e muda sala bo’ot, se osan funan la hetan osan ne’e sei mohu tem, tamba hanesan pakote referendu mos la ho gestaun lahatene.
Nune’e mos Xefi bankada partidu Klibur Oan Timor Asuwain (KOTA) Manuel Tilman hateten katak, se hasai osan iha fundu 15% ne’e la to’o tinan lima osan mina rai ne’e hotu ona.
Wainhira Atu muda lei fundu petroliforu 3% ba 15% deputadu ne’e hateten, 3% mos labele ona satan 15%, tamba osan la to’o.
“3% ohin loron ne’e hasai ne’e funan la to’o ida, ita hasai ona kapital balu, se hasai ba 15% ne’e at lui, ne’ebé la presiza muda lei,” katak tilman.
Iha sorin seluk Xefi bankada parlamentar Partidu Demoktratiku (PD) Adriano do Nacimento hatene, dekkrasaun iha osamentu tina 2008 ne’e iha ne’e tau kedas ona katak Governu ka Estadu tenki hare fila fali lei fundu pretrolifeiru.
Tamba labele rai deit osan iha ne’eba deit to’o mina rai hotu nein halo buat i ema estrangeiru mak kelola, se osan ne’e sa’e ona lei mos tenki muda atu nune’e bele responde nesesidade povu nian.
“Lei ne’e la fo benifisiu, liu-liu 3% ne’e, ami uluk kedas ona dehan tenki halo revizaun buat ne’e mak Premeiru Ministru Xanana hateten ne’e ami suporta lei ne’e tenki muda,” katak Adriano.
Maibe mos deputadu husi bankada Parlamentar partidu Congresu Nacional da Reconstrução Timor Leste (CNRT) Arão Noé afirma, se hakarak atu desenvolve nasaun Timor Leste ho lalais tenki kebra altera lei fundu petrolifeiru ne’ebé bareira 3% ne’e hasa’e para bele fó dala atu foti osan barak ba aseleira desenvolvimentu tuir planu estrateziku ne’ebé iha.
Nia deklara katak, Bankada CNRT sei koloka an tuir opiniaun povu nian katak altera lei 3% ne’e ba 15% para foti osan barak liu para bele atende interesse povu nian.
“Ami se apoiu totalmente atu halo alterasaun ba lei ne’e para atu koresponde Planu Estrateziku Desenvolvimentu Nasional,” katak Arão.
Aleinde ne’e Vice bankada parlamentar Asosiasaun sosial Demoktátiku Timorense (ASDT) Francisco Araujo afirma katak, halo lei faforese ba povu no nasaun, hanesan lei fundu petrolifeiru ne’ebé iha 3% maibe bele hadia fali ba 15% ne’e hare ba nesesidade nasaun mak obriga.
“Ita hare ita nia povu sulir bebeik lei ne’e tenki muda lei para kondis ho situasaun, se ita halo lei ida mak kondisiona ho ita nia situasaun real, ho ida ne’e mak ami senti iha benifisiu duni iha 3% ne’e hadia ba 15% ,”katak Francisco Araujo.
Seidauk Simu Proposta Alterasaun Lei FP
Husi parte sorin Prezidenti Parlamentu Nasionál Fernando ‘La sama’ de Araujo afirma, proposta alterasaun ba lei Fundus Petroliferu (FP) seidauk tama iha Parlamentu Nasionál, maibé sei iha komisaun A.
Ho ida ne’e Xefi órgaun Lejislativu ne’e deklara katak, seidauj oportuñu para koalia konaba atu altera lei fundu petrolíferu.
“Karik iha hakarak ruma iha hela mas seidauk tama mai iha Parlamentu Nasionál,” katak La Sama de Araujo.
Sabtu, 22 Mei 2010
Halo Violasaun Sexual,
Estudante Timoroan Ida Tama Prizaun Denpasar
Estudante Timoroan Salvador da Costa ne’ebe estuda iha nasaun Indonesia tama prizaun Denpasar Bali, Indonesia, tamba halo abuzu sexual ba labirik ho idade 12 anos iha Idonesia.
Informasaun ne’ebé deputada Virgínia Ana Belo foti iha plenária estra ordinária, relasiona ho informasaun ne’ebé fo sai foin lalais ne’e iha Metro TV Indonesia.
“Iha filmajen ne’ebé fo sai ne’e la’os dun deit, maibé polisia Indonesia kaer tiha nian borgol tiha nia i no fó hatais nia “tahanan Denpasar”, prizioneiru Denpasar, Bali, Indonesia”,deputada Virgínia afirma ho matan nabilan.
Maske nune’e maibé deputada Virgínia rasik mós la esplika detallu konaba kronolojia akontesimentu violasaun sexual, data no fatin inklui mós data públikasaun iha Metro TV Indonesia.
Maibé deputada ne’e hateten deit katak, iha filmajen ne’e nia dituduh halo abuzu sexual ba labarik ho minoridade.
“Ne’e foin ida, maibé sira mós deskonfia Salvador katak antes ne’e iha ona keixa husi inan aman balun ne’ebe hateten katak sira nia oan balu hetan abuzu sexual.
“Sira bele kondena nia ba akontesimentu antes nian, ha’u hakarak Estadu foti lalais pozisaun ida katak ita labele haruka nia mai iha Timor,” katak deputadaVirgínia.
Deputada ne’e mós husu ba estadu Timor Leste tenke buka advogadu diak iha Indonesia para bele akompaiña prosesu estudante Timoroan ne’e para bele halo prosesu julgamentu ba oin.
“Ita labele husik tamba ida ne’e estadu nia dever i estadu mak tenki selu advogadu ne’e,”tenik Nia.
Iha sorin seluk Sekretária Komisaun A Parlamentu Nasionál ne’ebe trata ba asuntu Konstitusionais, Justisa, Administrasaun Públiku, Poder Lokal i Lejitimasaun do Governu Carmelita Caetano Moniz hateten katak, nia parte triste tebes wainhira nia rona estudante Timoroan halo violasaun sexual ho labarik menoridade iha Indonesia.
“Ita triste estudante Timoroan ida atu ba estuda para sai matenek tamba sira mak futuru nasaun ida ne’e nian. Mas tanba saida mak nia tenki ba komete fali krime iha ema nia rai,”dehan Carmelita Moniz.
Sé nia komete krime iha nasaun ne’ebé deit, lei nasaun ne’e mak aplika ba nia, sé nia halo duni violénsia sexual iha Indonesia entaun lei Indonesia mak aplika ba nia i sira tenki halo prosesu tuir lei Indonesia nian.
Timor Leste tenki haree ne’e sidadaun Timor nian, tamba ne’e Carmelita husu liu husi konsoladu Timor Leste iha Bali, Denpasar para akompaiña prosesu justisa iha Indonesia i desizaun ne’ebé tribunal hato’o justu duni tuir dalan justisa ka lae.
“Ita labele husu ita nia estadu ba halo intervensaun tamba ne’e ita halo krime iha ema nia rain, entaun ema nia lei mak sei aplika, hanesan sidadaun seluk ida mak mai komete krime iha ita nia rai ne’e ita nia lei mak aplika ba ema,”dehan Carmelita Moniz.
Nune’e mos Vice komisaun F Parlamentu Nasionál ne’ebé trata ba asuntu Saude, Edukasaun i Kultura, Francisco Jerónimo hateten nia la fó komentáriu (no comment), tamba hahalok ne’e hatun nasaun nia naran.
“Ha’u no comment, tamba ida ne’e hatun nasaun nia naran no hahalok ne’e krime sé akontese duni,” tenik Francisco Jerónimo.
Estudante Timoroan Salvador da Costa ne’ebe estuda iha nasaun Indonesia tama prizaun Denpasar Bali, Indonesia, tamba halo abuzu sexual ba labirik ho idade 12 anos iha Idonesia.
Informasaun ne’ebé deputada Virgínia Ana Belo foti iha plenária estra ordinária, relasiona ho informasaun ne’ebé fo sai foin lalais ne’e iha Metro TV Indonesia.
“Iha filmajen ne’ebé fo sai ne’e la’os dun deit, maibé polisia Indonesia kaer tiha nian borgol tiha nia i no fó hatais nia “tahanan Denpasar”, prizioneiru Denpasar, Bali, Indonesia”,deputada Virgínia afirma ho matan nabilan.
Maske nune’e maibé deputada Virgínia rasik mós la esplika detallu konaba kronolojia akontesimentu violasaun sexual, data no fatin inklui mós data públikasaun iha Metro TV Indonesia.
Maibé deputada ne’e hateten deit katak, iha filmajen ne’e nia dituduh halo abuzu sexual ba labarik ho minoridade.
“Ne’e foin ida, maibé sira mós deskonfia Salvador katak antes ne’e iha ona keixa husi inan aman balun ne’ebe hateten katak sira nia oan balu hetan abuzu sexual.
“Sira bele kondena nia ba akontesimentu antes nian, ha’u hakarak Estadu foti lalais pozisaun ida katak ita labele haruka nia mai iha Timor,” katak deputadaVirgínia.
Deputada ne’e mós husu ba estadu Timor Leste tenke buka advogadu diak iha Indonesia para bele akompaiña prosesu estudante Timoroan ne’e para bele halo prosesu julgamentu ba oin.
“Ita labele husik tamba ida ne’e estadu nia dever i estadu mak tenki selu advogadu ne’e,”tenik Nia.
Iha sorin seluk Sekretária Komisaun A Parlamentu Nasionál ne’ebe trata ba asuntu Konstitusionais, Justisa, Administrasaun Públiku, Poder Lokal i Lejitimasaun do Governu Carmelita Caetano Moniz hateten katak, nia parte triste tebes wainhira nia rona estudante Timoroan halo violasaun sexual ho labarik menoridade iha Indonesia.
“Ita triste estudante Timoroan ida atu ba estuda para sai matenek tamba sira mak futuru nasaun ida ne’e nian. Mas tanba saida mak nia tenki ba komete fali krime iha ema nia rai,”dehan Carmelita Moniz.
Sé nia komete krime iha nasaun ne’ebé deit, lei nasaun ne’e mak aplika ba nia, sé nia halo duni violénsia sexual iha Indonesia entaun lei Indonesia mak aplika ba nia i sira tenki halo prosesu tuir lei Indonesia nian.
Timor Leste tenki haree ne’e sidadaun Timor nian, tamba ne’e Carmelita husu liu husi konsoladu Timor Leste iha Bali, Denpasar para akompaiña prosesu justisa iha Indonesia i desizaun ne’ebé tribunal hato’o justu duni tuir dalan justisa ka lae.
“Ita labele husu ita nia estadu ba halo intervensaun tamba ne’e ita halo krime iha ema nia rain, entaun ema nia lei mak sei aplika, hanesan sidadaun seluk ida mak mai komete krime iha ita nia rai ne’e ita nia lei mak aplika ba ema,”dehan Carmelita Moniz.
Nune’e mos Vice komisaun F Parlamentu Nasionál ne’ebé trata ba asuntu Saude, Edukasaun i Kultura, Francisco Jerónimo hateten nia la fó komentáriu (no comment), tamba hahalok ne’e hatun nasaun nia naran.
“Ha’u no comment, tamba ida ne’e hatun nasaun nia naran no hahalok ne’e krime sé akontese duni,” tenik Francisco Jerónimo.
PPR Estraga Estrada Baguia
La sama: “Kompañia Ka Dezeñador Mak Sala”
Deputadu husi bankada Parlamentar FRETILIN David Dias Ximenes hatete, Projeto Pakote Refrendum (PPR) ba estrada iha Sub-distritu Baguia, Baucau estraga deit estrada, tamba estrada agora ne’e aat pior liu fali uluk.
Nia hatutan, estrada Sub-distritu Baguia osan hiran mak emprega ba ne’eba, mas ba dudud deit, no agora udaun taun fali estrada ne’e prior liu fali uluk.
“Ha’u lahatene se karik ita bo’ot bele uza infuensia katak, sala bele dehan sala labele halo hanesan ne’e,”katak deputadu David.
Nia mos salientan katak, estrada iha Sub-distritu Baguia lalika hare, tamba iha capital Dili laran diet iha fatin hotu-hotu taka mas nafatin at.
“Iha ne’eba ita lalika hare tamba iha Dili laran deit ita bo’ot sira hare saida mak akontese iha Dili laran iha fatin balu tempel dala hira ona mak nafatin deit,”dehan David.
Iha fatin hanesan Prezidenti Parlamentu Nasionál Fernando ‘La Sama’ de Araujo hatete, Sabadu foin lalais ne’e nia parte ba Distreitu Liquisa hare Kompañia balu taka mota, maibe seidauk fuan rua Bé mai lori tiha fatuk sira.
“Ha’u hatete ona ba Ministeriu Infra-strutura (MI), ha’u dehan semak sala Kompañia mak sala ka Dezeñador ne’e mak sala, se Dezeñador mak sala diploma ne’e ka nia sosa deit iha fatin ruma,” katak La sama.
Deputadu husi bankada Parlamentar FRETILIN David Dias Ximenes hatete, Projeto Pakote Refrendum (PPR) ba estrada iha Sub-distritu Baguia, Baucau estraga deit estrada, tamba estrada agora ne’e aat pior liu fali uluk.
Nia hatutan, estrada Sub-distritu Baguia osan hiran mak emprega ba ne’eba, mas ba dudud deit, no agora udaun taun fali estrada ne’e prior liu fali uluk.
“Ha’u lahatene se karik ita bo’ot bele uza infuensia katak, sala bele dehan sala labele halo hanesan ne’e,”katak deputadu David.
Nia mos salientan katak, estrada iha Sub-distritu Baguia lalika hare, tamba iha capital Dili laran diet iha fatin hotu-hotu taka mas nafatin at.
“Iha ne’eba ita lalika hare tamba iha Dili laran deit ita bo’ot sira hare saida mak akontese iha Dili laran iha fatin balu tempel dala hira ona mak nafatin deit,”dehan David.
Iha fatin hanesan Prezidenti Parlamentu Nasionál Fernando ‘La Sama’ de Araujo hatete, Sabadu foin lalais ne’e nia parte ba Distreitu Liquisa hare Kompañia balu taka mota, maibe seidauk fuan rua Bé mai lori tiha fatuk sira.
“Ha’u hatete ona ba Ministeriu Infra-strutura (MI), ha’u dehan semak sala Kompañia mak sala ka Dezeñador ne’e mak sala, se Dezeñador mak sala diploma ne’e ka nia sosa deit iha fatin ruma,” katak La sama.
Populasaun Uma Kain 200 Konsumu Bé Mota
Deputadu husi bankada Parlamertar FRETILIN Francisco Jeronimo hateten katak, populasaun Uma kain besik atus rua (200) resin iha Gisu liu-liu aldeia Kaikasavou ho Mauhunu Sub-distritu Maubara, Liquisa konsumi Bé mota, tamba dezastre ne’ebe mosu iha tinan rua liu halo kanal Bé sira kotu hotu.
Deputade ne’e deklara katak, durante ne’e iha aldeira ra ne’e presiza tebes Bé mos , tamba durante ne’e populasaun iha ne’eba konsumi deit Bé mota, wainhira mota bo’ot tun populasaun ba ke’e Bé hodi hemu.
“Ita imagina se Bé ne’e mos diak, se la mos halo nusa mak sira bele rezolve problema saude sira, ha’u hanoin moras bele mosu oi-oin tan aban bain rua bai loron sira tenki la’o do’ok hodi ba buka Bé, ida ne’e mak situasaun real ne’ebé populasaun iha gisu infrenta,” katak deputadu Jeronimo.
Iha sorin seluk Prezidenti Komisaun G ne’ebé trata ba asuntu Infra-strutura i Ekipamentu Sosial Pedro da Costa rekoiñese katak, Bé mos ne’e falta iha fatin ne’ebé deit, tamba keisa mai husi fatin hotu-hotu, maibe iha Kapital Dili laran deit bairo balu ladauk hetan Bé mos.
Nune’e Bé mos ne’ebé falta iha fatin sira ne’e tamba kanu sira husi fontinariu ne’ebé arebentadu hotu nomos mota bomba sira tun ba rai okos nakfera hotu.
“Bé mos ne’e problema ida komplikadu teb-tebes, ami hanesan tilun matan povu nia ami sempre hato’o ba Governu atu atende nesesidade sira ne’e,”dehan Pedro.
Tuir komisaun G nia hare katak, Governu mos iha limitasaun, tamba natureza mai estraga ne’e la’os estraga ida ka rua deit, maibe mai estraga ne’e sanulu ka rua nulu hanesan ne’e, tamba ne’e Governu labele atende dala ida, maibe atende fatin depois ba fatin sira seluk.
Preokupasaun Bé mos ne’ebé dehan ne’e hotu-hotu nian, tamba tuir ninia prosedimentu ne’ebé iha.
“Ita hakarak Bé mos ne’e hotu-hotu hetan, maibe kondisaun natureza, mota mos tun estraga hotu Bé matan no kanalizasaun ne’ebé ita tau bobot ne’e sira arebenta hotu. Tamba ne’e presiza tempo atu hadia i rekoipera fali sasan sira ne’e,” hatete Pedro.
Nune’e iha distritu Liquisa liu ba aldeia sira ne’ebé la iha Bé mos komisaun G sei rekomda ba Governu liu-liu Sekretariu Estadu Eletrisidade Agua i Urbanizasaun atu hare i fó prioridade ba fatin hira ne’e.
“Ami rekomenda liu-liu ba Sekretario Estadu Eletrisidade Agua i Urbanizasaun, eziji ba sira pelumenus fo mos perioridade Distritu Liquisa liu-liu suku ne’ebé falta Bé mos,” tenik nia
Deputade ne’e deklara katak, durante ne’e iha aldeira ra ne’e presiza tebes Bé mos , tamba durante ne’e populasaun iha ne’eba konsumi deit Bé mota, wainhira mota bo’ot tun populasaun ba ke’e Bé hodi hemu.
“Ita imagina se Bé ne’e mos diak, se la mos halo nusa mak sira bele rezolve problema saude sira, ha’u hanoin moras bele mosu oi-oin tan aban bain rua bai loron sira tenki la’o do’ok hodi ba buka Bé, ida ne’e mak situasaun real ne’ebé populasaun iha gisu infrenta,” katak deputadu Jeronimo.
Iha sorin seluk Prezidenti Komisaun G ne’ebé trata ba asuntu Infra-strutura i Ekipamentu Sosial Pedro da Costa rekoiñese katak, Bé mos ne’e falta iha fatin ne’ebé deit, tamba keisa mai husi fatin hotu-hotu, maibe iha Kapital Dili laran deit bairo balu ladauk hetan Bé mos.
Nune’e Bé mos ne’ebé falta iha fatin sira ne’e tamba kanu sira husi fontinariu ne’ebé arebentadu hotu nomos mota bomba sira tun ba rai okos nakfera hotu.
“Bé mos ne’e problema ida komplikadu teb-tebes, ami hanesan tilun matan povu nia ami sempre hato’o ba Governu atu atende nesesidade sira ne’e,”dehan Pedro.
Tuir komisaun G nia hare katak, Governu mos iha limitasaun, tamba natureza mai estraga ne’e la’os estraga ida ka rua deit, maibe mai estraga ne’e sanulu ka rua nulu hanesan ne’e, tamba ne’e Governu labele atende dala ida, maibe atende fatin depois ba fatin sira seluk.
Preokupasaun Bé mos ne’ebé dehan ne’e hotu-hotu nian, tamba tuir ninia prosedimentu ne’ebé iha.
“Ita hakarak Bé mos ne’e hotu-hotu hetan, maibe kondisaun natureza, mota mos tun estraga hotu Bé matan no kanalizasaun ne’ebé ita tau bobot ne’e sira arebenta hotu. Tamba ne’e presiza tempo atu hadia i rekoipera fali sasan sira ne’e,” hatete Pedro.
Nune’e iha distritu Liquisa liu ba aldeia sira ne’ebé la iha Bé mos komisaun G sei rekomda ba Governu liu-liu Sekretariu Estadu Eletrisidade Agua i Urbanizasaun atu hare i fó prioridade ba fatin hira ne’e.
“Ami rekomenda liu-liu ba Sekretario Estadu Eletrisidade Agua i Urbanizasaun, eziji ba sira pelumenus fo mos perioridade Distritu Liquisa liu-liu suku ne’ebé falta Bé mos,” tenik nia
Profesores Halo Greve Iha Baucau
Deputadu husi bankada parlamenatr FRETILIN Inacio Moreira hateten katak, profesores iha Distritu Baucau halo grave hasoru Ministru Edukasaun (ME) João Cancio Segunda-Feira (10/5) horseik, tamba hahalok ministru refere hanesan orsamentu kursu US$ 30 Mil ne’ebé aloka ba ema atus ida sai nolu resin ida (191).
Tuir deputadu ne’e katak, profesores iha Distritu Baucau la halo greve, la hanorin, tamba sira eskota ba hahalok ne’ebé Ministeru João Cancio ho ninia strutura ne’ebé iha evidensia barak.
Tamba orsamentu ne’be aloka ba kursu ba profesores sira US$ 30 Mil ba ema nain 191, maibe materia ne’ebé fahe ba profesor sira mak hanesan folder ida lapizeira ida, lapis boldin ida ho bote bo’ot ne’e deit.
“Ha’u lahatene iha intensaun saida, tamba iha evidensias ba buat barak ne’ebé sira hakerek i parase Segunda-Feira (10/5) ne’e sira halo grave hasoru aktus sira hanesan ne’e,” katak Inacio.
Iha sorin seluk Prezidenti Komisaun F ne’ebé trata asuntu Saude, Edukasaun i Kultura Virgilio Marsal Hateten katak, Komisaun F sei konfirma lolos informasaun husi Distritu baucau katak, profesores sira halo greve ne’ebé komesa horseik Segunda (10/5) i ezizensia saida mak mosu iha greve ne’e nia laran.
“Ami sei konfirma lolos grevve ida ne’ebé komesa ohin (Segunda) lahatene los ezizensia ne’ebé mak mosu iha greve ne’e nia laran,” katak Virgilio.
Tuir deputadu ne’e katak, profesores iha Distritu Baucau la halo greve, la hanorin, tamba sira eskota ba hahalok ne’ebé Ministeru João Cancio ho ninia strutura ne’ebé iha evidensia barak.
Tamba orsamentu ne’be aloka ba kursu ba profesores sira US$ 30 Mil ba ema nain 191, maibe materia ne’ebé fahe ba profesor sira mak hanesan folder ida lapizeira ida, lapis boldin ida ho bote bo’ot ne’e deit.
“Ha’u lahatene iha intensaun saida, tamba iha evidensias ba buat barak ne’ebé sira hakerek i parase Segunda-Feira (10/5) ne’e sira halo grave hasoru aktus sira hanesan ne’e,” katak Inacio.
Iha sorin seluk Prezidenti Komisaun F ne’ebé trata asuntu Saude, Edukasaun i Kultura Virgilio Marsal Hateten katak, Komisaun F sei konfirma lolos informasaun husi Distritu baucau katak, profesores sira halo greve ne’ebé komesa horseik Segunda (10/5) i ezizensia saida mak mosu iha greve ne’e nia laran.
“Ami sei konfirma lolos grevve ida ne’ebé komesa ohin (Segunda) lahatene los ezizensia ne’ebé mak mosu iha greve ne’e nia laran,” katak Virgilio.
Media TL Seidauk Proteze Direitu Jornalista
Deputadu husi bankada CNRT Aderito Hugo da Costa iha uma fukun Parlamentu Nasionál, hateten katak, média iha Timor Leste seidauk proteze didiak direitu jornalista sira nian, tamba na’in ba média sira sai hotu membru ba asosiasaun jornalistas.
“Ha’u rekoñese katak ita seidauk bele separa entre asosiasaun jornalismu ho asosiasaun empreza (pemilik media sira nian), ita seidauk separa iha ne’e, se mak jornalista semak pemilik media sei kahur hela buat rua ne’e,”afirma deputadu Partidu Congresu Nasional Reconstrução Timor Leste (CNRT) Aderito Hogu da Costa.
Deputadum Aderito Hugo mos kongratula media iha Timor Leste laran tomak Ha’u hakarak kongratula media iha timor laran tomak, papel media ne’e importante.
“Ita agora sei iha kestau profesioanlismu sei menus teb-tebes, kapasidade kompaña media sira nian seidauk forsa, ninia impaktu ba rekursu husmanus iha media atu bele reforsa sira nian ba kontrolu sosial ne’ebé konstrutivu i produtivu,”katak Hugo.
Nia esklarese katak, asosiasaun joranlismu nian iha Timor Leste ne’e iha mas la forsa, tamba Iha kestaun ne’e direitu joranlista nian seidau proteje didiak iha instituisaun ida nian, tamba pemilik media sira sai hotu pengurus asosiasaun joranlista nian.
“Agora joranlista ba eziji ninia direitu iha asosiasaun joranlista nian hasoru fali meida anin ne’ebé nia servisu, iha ne’e ita atu proteje saida, iha ne’e mak ha’u kestiha oan,” katak nia.
Asosiasaun iha Timor barak mas atu proteze joranlista ka la proteze iha situasaun ne’ebé pemilik media mos sai hotu mai pengurus asosiasaun Joranlista, pois joranlista atu ba klaim iha se.
“Se diskrimiansaun ruma halo iha media ida ba ha’u, ne’e ha’u ba asosiasaun ne’e pemilik media mak sai pengurus asosiasaun iha media ba ha’u ba ida ba joranlista,”tenik Hugo.
Iha sorin seluk Xefi bankada Parlamentar Partidu Sosial Demikrata (PSD) Riak Leman Afirma katak, ho neutralidade i servisu didiak in kualker ansaun iha mundu ne’e para media iha joranlista ne’ebé servisu diak no informasaun mos diak ba povu sira no fatin ne’ebé izoladu no povu sira bele simu informasaun bele hetan saida mak la’o iha ansaun Timor Leste ne’e ne’e.
Nia mos husu ba mediano joranlista sira atu iha Neutralidade no labele sai husi netru ne’e.
“Ami husi ba joranlista sira atu servisu ho neutralidade,” katak Riak.
Nune’e mos deputadu husi bankada parlamentar Partidu Demokratiku (PD) Rui Menezes hateten katak, nia fo parabens ba esforsu ne’ebé media no joranlista tomak hala’o, tamba media iha timor leste maski la’o neneik mabe tenta atu desenvolve meu komunikasaun iha Timor Leste.
Tuir politika ne’ebé Timor leste iha hamutuk ho evolusaun mundu onsa atu bele garante media sira atu bele goja iha sira nia liberdade imprensa ne’e.
“Liberdade impresa ne’e la’os imunidade ba media sira para atu bele utiliza sala, maibe oinsa atu bele instrumentalismu liberdade imprensa ne’e diak liu, atu bele halo kobertura ba informasaun ruma iha ligasaun ho interesse publiku nian,” dehan Hugo.
Nia mos hatutan katak loron mundial imprensa nian ne’ebé joranlista sira komemora ba loron mundial da imprensa nian, nune’e mos iha mensagensa katak buka no hakas an profoanliza nudar joranlis atu nune’e bele hamutuk desenvolve ansaun Timor leste.
Aleinde ne’e deputadu husi bankada aprlamentar FRETILIN Estanislau Aleixo da Silva, fó parabens ba orgaun informasaun iha Timor Leste laran tomak no konsidera katak, difikuldades barak barak mak joranlista sira infrenta.
Deputadu Frenti Revúlisioanrio Timor Leste Independenti (FRETILIN) hatutan katak, media hakarak halo buat ruma, joranlista barak iha formasaun limitadu maibe hatudu katak iha esforsu makas para fo sai informasaun ba povu sira.
“Imi iha komprimisiu bo’ot i ami sei fó apoiu nafatin ba imi hala’o nafatin imi nia servisu ho independensia no media lapresiza hakerek buat ne’ebé ami hakarak maibe hakerek lia los ami FRETILIN respeita media ninia servisu agora i ba futuru,” tenik Estanislau.
“Ha’u rekoñese katak ita seidauk bele separa entre asosiasaun jornalismu ho asosiasaun empreza (pemilik media sira nian), ita seidauk separa iha ne’e, se mak jornalista semak pemilik media sei kahur hela buat rua ne’e,”afirma deputadu Partidu Congresu Nasional Reconstrução Timor Leste (CNRT) Aderito Hogu da Costa.
Deputadum Aderito Hugo mos kongratula media iha Timor Leste laran tomak Ha’u hakarak kongratula media iha timor laran tomak, papel media ne’e importante.
“Ita agora sei iha kestau profesioanlismu sei menus teb-tebes, kapasidade kompaña media sira nian seidauk forsa, ninia impaktu ba rekursu husmanus iha media atu bele reforsa sira nian ba kontrolu sosial ne’ebé konstrutivu i produtivu,”katak Hugo.
Nia esklarese katak, asosiasaun joranlismu nian iha Timor Leste ne’e iha mas la forsa, tamba Iha kestaun ne’e direitu joranlista nian seidau proteje didiak iha instituisaun ida nian, tamba pemilik media sira sai hotu pengurus asosiasaun joranlista nian.
“Agora joranlista ba eziji ninia direitu iha asosiasaun joranlista nian hasoru fali meida anin ne’ebé nia servisu, iha ne’e ita atu proteje saida, iha ne’e mak ha’u kestiha oan,” katak nia.
Asosiasaun iha Timor barak mas atu proteze joranlista ka la proteze iha situasaun ne’ebé pemilik media mos sai hotu mai pengurus asosiasaun Joranlista, pois joranlista atu ba klaim iha se.
“Se diskrimiansaun ruma halo iha media ida ba ha’u, ne’e ha’u ba asosiasaun ne’e pemilik media mak sai pengurus asosiasaun iha media ba ha’u ba ida ba joranlista,”tenik Hugo.
Iha sorin seluk Xefi bankada Parlamentar Partidu Sosial Demikrata (PSD) Riak Leman Afirma katak, ho neutralidade i servisu didiak in kualker ansaun iha mundu ne’e para media iha joranlista ne’ebé servisu diak no informasaun mos diak ba povu sira no fatin ne’ebé izoladu no povu sira bele simu informasaun bele hetan saida mak la’o iha ansaun Timor Leste ne’e ne’e.
Nia mos husu ba mediano joranlista sira atu iha Neutralidade no labele sai husi netru ne’e.
“Ami husi ba joranlista sira atu servisu ho neutralidade,” katak Riak.
Nune’e mos deputadu husi bankada parlamentar Partidu Demokratiku (PD) Rui Menezes hateten katak, nia fo parabens ba esforsu ne’ebé media no joranlista tomak hala’o, tamba media iha timor leste maski la’o neneik mabe tenta atu desenvolve meu komunikasaun iha Timor Leste.
Tuir politika ne’ebé Timor leste iha hamutuk ho evolusaun mundu onsa atu bele garante media sira atu bele goja iha sira nia liberdade imprensa ne’e.
“Liberdade impresa ne’e la’os imunidade ba media sira para atu bele utiliza sala, maibe oinsa atu bele instrumentalismu liberdade imprensa ne’e diak liu, atu bele halo kobertura ba informasaun ruma iha ligasaun ho interesse publiku nian,” dehan Hugo.
Nia mos hatutan katak loron mundial imprensa nian ne’ebé joranlista sira komemora ba loron mundial da imprensa nian, nune’e mos iha mensagensa katak buka no hakas an profoanliza nudar joranlis atu nune’e bele hamutuk desenvolve ansaun Timor leste.
Aleinde ne’e deputadu husi bankada aprlamentar FRETILIN Estanislau Aleixo da Silva, fó parabens ba orgaun informasaun iha Timor Leste laran tomak no konsidera katak, difikuldades barak barak mak joranlista sira infrenta.
Deputadu Frenti Revúlisioanrio Timor Leste Independenti (FRETILIN) hatutan katak, media hakarak halo buat ruma, joranlista barak iha formasaun limitadu maibe hatudu katak iha esforsu makas para fo sai informasaun ba povu sira.
“Imi iha komprimisiu bo’ot i ami sei fó apoiu nafatin ba imi hala’o nafatin imi nia servisu ho independensia no media lapresiza hakerek buat ne’ebé ami hakarak maibe hakerek lia los ami FRETILIN respeita media ninia servisu agora i ba futuru,” tenik Estanislau.
KOTA Lapermite Husik Pipeline GS Ba Futuru
Bloku Aliansa Maioria Parlamentar (AMP) ne’ebé hateten katak, pipeline Greater Sunrise (GS) la dada mai Timor Leste, ne’e husik hela ba futuru. Xefi bankada Parlamentar Partidu Klibur Oan Timor Asswain (KOTA) la konkorda husik hela negosiasaun pipeline Greater Sunrise husik hela ba futuru, tamba Gas ka Mina Rai tinan sanulu oina mai nia folin bele lahanesan ho agora.
Manuel Tilman hato’o kestaun ne’e iha Parlamentu Nasionál (PN).
Tuir Tilman katak, nia parte la konkorda pipeline Greate Sunrise husik ba aban-bain rua jerasaun futuru, tamba Gas no Mina Rai tinan sanulu mai nia folin bele la hanesan agora ne’e, tamba energia renovaves bele halo nia folin bele tun.
Maibe nia parte mos apoiu Governu atu negoseia i dada Pipeline Greater Sunrise mai Timor Leste, maibe mos lakonkorda ho AMP ne’ebe dehan katak, husik ba jerasaun futuru.
“Hau lakonkorda ho AMP dehan katak husik ba jerasaun futuru, tamba Gas ka Mina Rai tinan sanu mai ne’e nia folin bele lahanesan ohin loron, tamba tinan salu mai buat ida naran enegia renovaves halo ho anin, loron, Bé manas bele halo katak Gas ne’e nia folin bele tun,” katak Tilman.
Nia salienta, sé Timor Leste iha hanoin ida bele negosia dada mai Timor leste, maibe hanoin sabraut deit ema dehan fraku hanmalu iha rai laran la konsege negosia ba oin.
“Timor hot-hotu tenki hamutuk tamba Prezidenti Republika Horta ne’e Prezidenti Timor Nian, Parlamentu ne’e Preprezentante povu Timor La’os povu Australia no Governu reprezenta inteses povu nian negoseia didiak,” katak Tilman.
Tamba ne’e Tilman husu se kuandu PN la konkorda ho Governu bolu no esplikasaun, maibe iha liur labele kontra fali Governu i prezidenti mos labele kontra fali Governu no Sosiedade Sivil tenki tulun Governu halo manifesasaun tuir lei hodi hare didiak Timor Leste nia direitu.
Manuel Tilman hato’o kestaun ne’e iha Parlamentu Nasionál (PN).
Tuir Tilman katak, nia parte la konkorda pipeline Greate Sunrise husik ba aban-bain rua jerasaun futuru, tamba Gas no Mina Rai tinan sanulu mai nia folin bele la hanesan agora ne’e, tamba energia renovaves bele halo nia folin bele tun.
Maibe nia parte mos apoiu Governu atu negoseia i dada Pipeline Greater Sunrise mai Timor Leste, maibe mos lakonkorda ho AMP ne’ebe dehan katak, husik ba jerasaun futuru.
“Hau lakonkorda ho AMP dehan katak husik ba jerasaun futuru, tamba Gas ka Mina Rai tinan sanu mai ne’e nia folin bele lahanesan ohin loron, tamba tinan salu mai buat ida naran enegia renovaves halo ho anin, loron, Bé manas bele halo katak Gas ne’e nia folin bele tun,” katak Tilman.
Nia salienta, sé Timor Leste iha hanoin ida bele negosia dada mai Timor leste, maibe hanoin sabraut deit ema dehan fraku hanmalu iha rai laran la konsege negosia ba oin.
“Timor hot-hotu tenki hamutuk tamba Prezidenti Republika Horta ne’e Prezidenti Timor Nian, Parlamentu ne’e Preprezentante povu Timor La’os povu Australia no Governu reprezenta inteses povu nian negoseia didiak,” katak Tilman.
Tamba ne’e Tilman husu se kuandu PN la konkorda ho Governu bolu no esplikasaun, maibe iha liur labele kontra fali Governu i prezidenti mos labele kontra fali Governu no Sosiedade Sivil tenki tulun Governu halo manifesasaun tuir lei hodi hare didiak Timor Leste nia direitu.
CNRT Apoiu Governu Dada Pipeline GS Mai TL
Sekretariu Jerál (Sekjer) Partidu Congresso Nacional de Reconstrução de Timor Leste (CNRT) Dionisio Babo hateten katak, Partidu CNRT fó apoiu tomak ba Governu atu dada pipeline husi Greater Sunrise (GS) mai Timor Leste (TL).
Dionisio Babo deklara, Partidu CNRT fó fiar no apoiu tomak ba IV Governu Konstitusional ne’ebé lidera husi Primeiru Ministru (PM) kay Rala Xanana Gusmão hodi defende povu Timor Leste nia interese dada kadoras (pipline) husi Greater Sunrise mai Timor Leste.
“Partidu CNRT fó fiar ba maun bo’ot Kay Rala Xanana Gusmão nu’udar Primeiru Ministru no lider luta ba libertasaun nasional hodi bele lidera fila fali luta ba dada pipeline ka kadoras Greater Sunrise mai Timor Leste,” hatete Dionisio Babo.
Dionisio Babo hatutan katak, Timor Leste iha direitu tomak atu dada pipeline Greater Sunrise mai Timor Leste, tamba Bayu Undang ba ona Australia ne’e mak justu.
“Ba CNRT Timor Leste iha direitu tomak atu hetan pipeline Greater Sunrise tamba pipeline ida seluk, Bayu Undang, ba tiha ona Asutralia. Ida ne’e mak Justu, no ida ne’e mak prinsipiu ekuitativa. Ami apoiu makas governu hodi labele hakruk ba kompaiña Woodside, tamba buat ida riku soin petróleo ne’e povu nian, so governu ne’ebé reprezenta Estadu TL mak bele deside la’os kompañia mak deside fali,” katak Deonisio.
Nia salienta, kompaiña Woodside tenki respeita Governu Timor Leste liu husi Autoridade Nacional de Petróleo hodi diskuti sobre planu saida deit, maibé la’os halo mesak-mesak (sepihak) depois hakarak impoen fali no la respeita Estadu soberanu Timor Leste.
Desizaun Woodside ne’ebé hateten katak, sira hili liu Floating LNG (LNG namlele) iha tasi laran. Ne’e hatudu deit arongánsia husi kompañia ne’e, maibé realidade to’o ikus governu mak sei tesi lia ikus.
Husi sorin seluk Governu Timor Leste desmente (hamout tiha) proposta kompaña Wooside konaba Floating LNG atu namlele iha tasi laran ou dada ba Darwin (Australia).
“Timor-Leste (TL) besik liu tan atu manan pipeline mai Timor-Leste-dismente (hamout tiha) proposta Woodside konaba Floating LNG/LNG namlele iha tasi laran”, hateten Alfredo Pires foin lalais ne’e iha Dili.
Tuir Alfredo Pires, ba Timor-Leste pipeline husi Greater Sunrise tenki mai iha Timor-Leste, tamba pipeline Bayu Undan ba tiha ona Australia, entaun so justu deit kuandu pipeline ida seluk mai Timor-Leste.
“Proposta Woodside konaba atu halo LNG namlele tasi laran ne’e, ita sei la simu no la aprova”, nia informa.
Alfredo Pires hateten katak, Timor-Leste hakarak mak pipeline mai iha TL, tamba teknikamente viavel no komersialmente mos diak. Buat ida LNG namlele iha tasi laran (floating LNG) ne’e ladiak ba Timor tamba la fo benefisiu maximu ba Timor hanesan kampu traballu, industria sekundaria, no oportunidade bisnis ba Timor oan sira. Nune’e mos Floating LNG/ LNG namlele iha tasi laran ne’e teknolojia foun nebe seidauk prove iha fatin ida iha mundu no iha risku siklon no seluk tan.
“Ne’e razoens teknikas ita la aseita LNG namlele. Maibé importante liu, mak ne’e Governu Timor-Leste iha ne’e atu defende povu Timor-Leste nia direitu. Hau Sekretariu de Estadu Timor-Leste, hau defende interese Timor-Leste laos kompania ka nasaun seluk”, nia defende.
Iha parte seluk Director Organizasaun Não Govermental (ONG) Luta Hamutuk Mericio Akara afirma katak, Governu la komprende prosesu kontratu, tamba Greater Sunrice ne’e quintal Australia no Timor Leste nian.
“Área konjuntu ne’e ita labele hanesan fali ita nia to’os mak ita deside, tamba ne’e la’os ita nian, tamba 79% ne’e tama iha área Australia nian, maibé ita (Timor Leste) tama 21% deit, justru Australia mak sé hakarak lolos nia mak deside, tamba área Gretater Sunrice ne’e ninia (Australia, red) mak barak liu, tamba ne’e amk ita tenke halo negosiasaun uluk”, nia komenta.
Tuir Mericio Akara katak, Australia bele halo LNG ne’e namlele iha tasi laran deit mós sei la fó impaktu, tamba TL ho Australia hetan 50%-50%, tamba ne’e tuir Luta Hamutuk katak, Governu tenke kontinua deit prosesu ne’ebé mak iha, ne’e para Gastre Sunrice ne’e oinsa fahe no distribui.
“Governu atu bolu kompañia seluk mak hakarak dada Pipeline ne’e mai TL, maibé ema ne’ebé atu supa mina sai ne’e kompañia Woodside, agora ita halo kompañia seluk para ba dada mai, entaun ida ne’ebé supa sai ne’e nia lakohi karik”, nia pesemista.
Tamba ne’e Mericio Akara hateten katak, Sosiedade Sivil no povu tomak ejiji tenke dada mai TL, maibé oinsa nia negosiasaun entre TL ho Australia.
Dionisio Babo deklara, Partidu CNRT fó fiar no apoiu tomak ba IV Governu Konstitusional ne’ebé lidera husi Primeiru Ministru (PM) kay Rala Xanana Gusmão hodi defende povu Timor Leste nia interese dada kadoras (pipline) husi Greater Sunrise mai Timor Leste.
“Partidu CNRT fó fiar ba maun bo’ot Kay Rala Xanana Gusmão nu’udar Primeiru Ministru no lider luta ba libertasaun nasional hodi bele lidera fila fali luta ba dada pipeline ka kadoras Greater Sunrise mai Timor Leste,” hatete Dionisio Babo.
Dionisio Babo hatutan katak, Timor Leste iha direitu tomak atu dada pipeline Greater Sunrise mai Timor Leste, tamba Bayu Undang ba ona Australia ne’e mak justu.
“Ba CNRT Timor Leste iha direitu tomak atu hetan pipeline Greater Sunrise tamba pipeline ida seluk, Bayu Undang, ba tiha ona Asutralia. Ida ne’e mak Justu, no ida ne’e mak prinsipiu ekuitativa. Ami apoiu makas governu hodi labele hakruk ba kompaiña Woodside, tamba buat ida riku soin petróleo ne’e povu nian, so governu ne’ebé reprezenta Estadu TL mak bele deside la’os kompañia mak deside fali,” katak Deonisio.
Nia salienta, kompaiña Woodside tenki respeita Governu Timor Leste liu husi Autoridade Nacional de Petróleo hodi diskuti sobre planu saida deit, maibé la’os halo mesak-mesak (sepihak) depois hakarak impoen fali no la respeita Estadu soberanu Timor Leste.
Desizaun Woodside ne’ebé hateten katak, sira hili liu Floating LNG (LNG namlele) iha tasi laran. Ne’e hatudu deit arongánsia husi kompañia ne’e, maibé realidade to’o ikus governu mak sei tesi lia ikus.
Husi sorin seluk Governu Timor Leste desmente (hamout tiha) proposta kompaña Wooside konaba Floating LNG atu namlele iha tasi laran ou dada ba Darwin (Australia).
“Timor-Leste (TL) besik liu tan atu manan pipeline mai Timor-Leste-dismente (hamout tiha) proposta Woodside konaba Floating LNG/LNG namlele iha tasi laran”, hateten Alfredo Pires foin lalais ne’e iha Dili.
Tuir Alfredo Pires, ba Timor-Leste pipeline husi Greater Sunrise tenki mai iha Timor-Leste, tamba pipeline Bayu Undan ba tiha ona Australia, entaun so justu deit kuandu pipeline ida seluk mai Timor-Leste.
“Proposta Woodside konaba atu halo LNG namlele tasi laran ne’e, ita sei la simu no la aprova”, nia informa.
Alfredo Pires hateten katak, Timor-Leste hakarak mak pipeline mai iha TL, tamba teknikamente viavel no komersialmente mos diak. Buat ida LNG namlele iha tasi laran (floating LNG) ne’e ladiak ba Timor tamba la fo benefisiu maximu ba Timor hanesan kampu traballu, industria sekundaria, no oportunidade bisnis ba Timor oan sira. Nune’e mos Floating LNG/ LNG namlele iha tasi laran ne’e teknolojia foun nebe seidauk prove iha fatin ida iha mundu no iha risku siklon no seluk tan.
“Ne’e razoens teknikas ita la aseita LNG namlele. Maibé importante liu, mak ne’e Governu Timor-Leste iha ne’e atu defende povu Timor-Leste nia direitu. Hau Sekretariu de Estadu Timor-Leste, hau defende interese Timor-Leste laos kompania ka nasaun seluk”, nia defende.
Iha parte seluk Director Organizasaun Não Govermental (ONG) Luta Hamutuk Mericio Akara afirma katak, Governu la komprende prosesu kontratu, tamba Greater Sunrice ne’e quintal Australia no Timor Leste nian.
“Área konjuntu ne’e ita labele hanesan fali ita nia to’os mak ita deside, tamba ne’e la’os ita nian, tamba 79% ne’e tama iha área Australia nian, maibé ita (Timor Leste) tama 21% deit, justru Australia mak sé hakarak lolos nia mak deside, tamba área Gretater Sunrice ne’e ninia (Australia, red) mak barak liu, tamba ne’e amk ita tenke halo negosiasaun uluk”, nia komenta.
Tuir Mericio Akara katak, Australia bele halo LNG ne’e namlele iha tasi laran deit mós sei la fó impaktu, tamba TL ho Australia hetan 50%-50%, tamba ne’e tuir Luta Hamutuk katak, Governu tenke kontinua deit prosesu ne’ebé mak iha, ne’e para Gastre Sunrice ne’e oinsa fahe no distribui.
“Governu atu bolu kompañia seluk mak hakarak dada Pipeline ne’e mai TL, maibé ema ne’ebé atu supa mina sai ne’e kompañia Woodside, agora ita halo kompañia seluk para ba dada mai, entaun ida ne’ebé supa sai ne’e nia lakohi karik”, nia pesemista.
Tamba ne’e Mericio Akara hateten katak, Sosiedade Sivil no povu tomak ejiji tenke dada mai TL, maibé oinsa nia negosiasaun entre TL ho Australia.
Eis Membru PNTL Hetan Kontratu Foun,
Fretilin Eziji MTCI Tenki Hasai
Eis Membru Polisia Nasional Timor Leste (PNTL) ne’ebe Demite husi nia kargu, maibe hetan fali kontratu foun husi Ministeriu Turismu Comersiu i Industri (MTCI), tamba ne’e FRETILIN eziji MTCI tenki hasai tuir lei estatutu Funsaun Publiku iha artigu 81 númeru 8.
“Tuir lei tenki hasai nia tamba iha lei estatutu funsaun publika ne’ebe dehan katak ema ne’ebe hetan ona demite husi funsionario estadu, la hetan ona fatin iha instituisaun ne’ebe deit husi estadu ninian. Ba iha privadu ne’e urusan ninian, maibe ba estadu nian labele, tamba la iha ona konfiansa husi estadu i kontra ona estadu,” hateten deputada Ilda Maria.
Nia esplika katak, Nia la bele hetan tan fatin iha instituisaun Estadu nian ne’ebe deit, maibe Tamba saida mak nia hetan fali kontratu iha MTCI ne’eba.
“Hau hanoin labele iha lei estatutu funsaun publika iha ne’eba klaru tiha ona, maibe hau hare Governu ne’e la tuir lei i tuir sira nia hakarak deit, Ema ne’ebe demitudu ona halo kontratu ema ne’ebe kontratu hasai fila fali ne’e saida mak hanesan ne’e,”Katak Ilda.
Deputada Frenti Revúlisionario Timor Leste Independenti (FRETILIN) salienta katak, Kontratu ne’ebe MTCI hala’o ne’e iha foin lalais dia 3 marsu 2010, ne’ebe lolos labele halo kontratu ba Eis PNTL ne’ebe demite ne’e.demite tiha ona hasai tiha ona husi funsionariu estadu.
Tuir deputada Ilda Katak, demite tamba momentu problema ne’ebe mosu iha Krize 2006 nia laran polisia sira ne’e involve ne’e sira hetan triazen ne’ebe husi ekipa ida ba halo investigasaun nia mos tama iha triazen nia laran ne’ebe hasai tiha nia mas agora hetan fali kontratu iha MTCI.
Iha sorin seluk deputadu husi Bankada Parlamentar CNRT Arão Noé hateten katak, semak servisu iha funsaun publika depois tamba kazu nia hetan demisaun tuir lolos nia labele hetan tan ona servisu iha funsaun publika liu-liu servisu iha estadu nian,
Maibe la taka dala atu servisu iha ONG ka kompaña privadu sira, tamba hanesan uluk tempo Portugues hetan kaderneta mean, ne’ebe labele simu iha funsaun publiku.
“Se kazu ida ne’e mak los ita viola ona ita nia lei rasik i ida ne’e akontese duni hau lamenta no husu mos ba MTCI tenki identifika hare ema ne’e se los duni membru PNTl ne’ebe agora sai fali funsionario MTCI depois jenorado ne’e la bele tolera,”katak Arão.
Nia salienta katak, la’os lakohi ema ne’e atu servisu maibe tenki tau lei tuir nia dalan no tenki tau pozisaun firme, no labele husi buat ne’e la tuir dalan tamba desiza mak prezudika lei ne’e.
Eis Membru Polisia Nasional Timor Leste (PNTL) ne’ebe Demite husi nia kargu, maibe hetan fali kontratu foun husi Ministeriu Turismu Comersiu i Industri (MTCI), tamba ne’e FRETILIN eziji MTCI tenki hasai tuir lei estatutu Funsaun Publiku iha artigu 81 númeru 8.
“Tuir lei tenki hasai nia tamba iha lei estatutu funsaun publika ne’ebe dehan katak ema ne’ebe hetan ona demite husi funsionario estadu, la hetan ona fatin iha instituisaun ne’ebe deit husi estadu ninian. Ba iha privadu ne’e urusan ninian, maibe ba estadu nian labele, tamba la iha ona konfiansa husi estadu i kontra ona estadu,” hateten deputada Ilda Maria.
Nia esplika katak, Nia la bele hetan tan fatin iha instituisaun Estadu nian ne’ebe deit, maibe Tamba saida mak nia hetan fali kontratu iha MTCI ne’eba.
“Hau hanoin labele iha lei estatutu funsaun publika iha ne’eba klaru tiha ona, maibe hau hare Governu ne’e la tuir lei i tuir sira nia hakarak deit, Ema ne’ebe demitudu ona halo kontratu ema ne’ebe kontratu hasai fila fali ne’e saida mak hanesan ne’e,”Katak Ilda.
Deputada Frenti Revúlisionario Timor Leste Independenti (FRETILIN) salienta katak, Kontratu ne’ebe MTCI hala’o ne’e iha foin lalais dia 3 marsu 2010, ne’ebe lolos labele halo kontratu ba Eis PNTL ne’ebe demite ne’e.demite tiha ona hasai tiha ona husi funsionariu estadu.
Tuir deputada Ilda Katak, demite tamba momentu problema ne’ebe mosu iha Krize 2006 nia laran polisia sira ne’e involve ne’e sira hetan triazen ne’ebe husi ekipa ida ba halo investigasaun nia mos tama iha triazen nia laran ne’ebe hasai tiha nia mas agora hetan fali kontratu iha MTCI.
Iha sorin seluk deputadu husi Bankada Parlamentar CNRT Arão Noé hateten katak, semak servisu iha funsaun publika depois tamba kazu nia hetan demisaun tuir lolos nia labele hetan tan ona servisu iha funsaun publika liu-liu servisu iha estadu nian,
Maibe la taka dala atu servisu iha ONG ka kompaña privadu sira, tamba hanesan uluk tempo Portugues hetan kaderneta mean, ne’ebe labele simu iha funsaun publiku.
“Se kazu ida ne’e mak los ita viola ona ita nia lei rasik i ida ne’e akontese duni hau lamenta no husu mos ba MTCI tenki identifika hare ema ne’e se los duni membru PNTl ne’ebe agora sai fali funsionario MTCI depois jenorado ne’e la bele tolera,”katak Arão.
Nia salienta katak, la’os lakohi ema ne’e atu servisu maibe tenki tau lei tuir nia dalan no tenki tau pozisaun firme, no labele husi buat ne’e la tuir dalan tamba desiza mak prezudika lei ne’e.
MS La Iha Planu, Logistikas Sames Soe Ai Moruk
Deputadu husi bankada parlamentar FRETILIN Inacio Moreira hateten katak, logistika sames Ministeriu Saude (MS) ne’ebe Soe ai moruk karadas Lima (5) ho razaun katak Ai moru ne’e liu Prazu ona, maibe ida ne’e akontese tamba MS la iha kapasidade halo planu ne’ebe diak.
Tuir informasaun ne’ebe deputadu ne’e hetan katak, MS ninia iha logistika Sames ne’e sira hakarak atu ba sunu Ai-moruk ne’ebe ninia parazu liu tiha ona i kuantidade ne’e dehan karadas Lima (5).
“Ami hakarak dehan ne’e la iha duni kapasidade halo planu, tamba hola Aimoruk bar-barak la halo distribuisaun ba iha klinika sira iha teritorio laran tomak, tamba dala barak iha klinika sirane’e ai moruk la iha,” katak Inacio.
Deputadu ne’e hatutan katak, tamba la iha kapasidade halo planu identifika aimoruk saida mak moras iha Timor Leste presiza ne’e mak presiza tenki hola.
“Se kazu sunu duni aimoruk karadas lima ne’e hau hateten katak prezuizu bo’ot ba estadu i osan hira mak Gasta iha ne’eba sira tenki mai halo halo esplikasaun,” realsa Inacio.
Nia salieta katak, MS tenki fó atensaun ba rekizasaun, halo planu didiak, tenki hare estatistika moras didiak atu nune’e aloka osan ba hola aimoruk tuir estatitstika moras para aimoruk ne’e bele uza hotu antes liu prazu.
Iha sorin seluk Vice Prezidenti Komisaun F Trata ba asuntu Saude, Edukasaun i Kultura Francisco Jeronimo hateten katak, Ai moruk iha sames iha hela, maibe faila iha Gestaun tamba seidauk tuir buat ne’ebe hakarak.
“Ita nia ema servisu iha rekursu ne’e limitadu, tamba ema ida bele halo servisu rua -tolu, tamba ne’e atrapalha ba Ai moruk ne’e mai iha nia fatin ne’e,” katak Francisco.
Nia mos dehan katak wainhira akontesimentu hira ne’e akontere iha ministeriu Saude nia laran Tamba seidauk iha kontrolu ne’ebe masimu, tamba ne’e presiza halo masimu para servisu tuir rekursu ne’ebe limitadu.
Tuir informasaun ne’ebe deputadu ne’e hetan katak, MS ninia iha logistika Sames ne’e sira hakarak atu ba sunu Ai-moruk ne’ebe ninia parazu liu tiha ona i kuantidade ne’e dehan karadas Lima (5).
“Ami hakarak dehan ne’e la iha duni kapasidade halo planu, tamba hola Aimoruk bar-barak la halo distribuisaun ba iha klinika sira iha teritorio laran tomak, tamba dala barak iha klinika sirane’e ai moruk la iha,” katak Inacio.
Deputadu ne’e hatutan katak, tamba la iha kapasidade halo planu identifika aimoruk saida mak moras iha Timor Leste presiza ne’e mak presiza tenki hola.
“Se kazu sunu duni aimoruk karadas lima ne’e hau hateten katak prezuizu bo’ot ba estadu i osan hira mak Gasta iha ne’eba sira tenki mai halo halo esplikasaun,” realsa Inacio.
Nia salieta katak, MS tenki fó atensaun ba rekizasaun, halo planu didiak, tenki hare estatistika moras didiak atu nune’e aloka osan ba hola aimoruk tuir estatitstika moras para aimoruk ne’e bele uza hotu antes liu prazu.
Iha sorin seluk Vice Prezidenti Komisaun F Trata ba asuntu Saude, Edukasaun i Kultura Francisco Jeronimo hateten katak, Ai moruk iha sames iha hela, maibe faila iha Gestaun tamba seidauk tuir buat ne’ebe hakarak.
“Ita nia ema servisu iha rekursu ne’e limitadu, tamba ema ida bele halo servisu rua -tolu, tamba ne’e atrapalha ba Ai moruk ne’e mai iha nia fatin ne’e,” katak Francisco.
Nia mos dehan katak wainhira akontesimentu hira ne’e akontere iha ministeriu Saude nia laran Tamba seidauk iha kontrolu ne’ebe masimu, tamba ne’e presiza halo masimu para servisu tuir rekursu ne’ebe limitadu.
Funsionariu MAFP Uza Kareta Estadu Ba Aktividade Partidu
Reprezentante povu iha uma fukun Parlamentu Nasionál deputadu Francisco Jeronimo hateten katak, Funsionariu Ministeriu Agrikultur, Florestas i Pescas (MAFP) uza kareta Estadu iha Sabadu foin lalais ne’e ba halo aktividade partidu nian.
Francisco Jeronimu hato’o kestaun ne’e Jornalista Jornal Nacional Diário iha Parlamentu Nasional.
Tuir deputadu ne’e katak, tenki hotu-hotu honestu atu uza sasan Estadu nian tuir regra ne’ebé mak estabele tiha ona, kompri ba regras se lakompri diak liu hasai tiha regras sira halo komforme hakarak.
“Ha’u komprende katak, orgaun titular sira iha direitu tomak, tamba sira labele fahe sira nia an ba rua, maibe diretur sira ka funsionariu baibain, ha’u hanoin labele uza sasan Estadu nia ba servisu partidu nian,” katak Jeronimo.
Nia mos hatutan katak akontesimentu hanesan ne’e akontese makas tebtebes iha fatin-fatin la’o hanesan ne’e la los ona, se uluk hakilar malu dehan la diak, maibe tamba sa ohin loron kontinua fali hahalo ne’ebé mak uluk dehan ladiak.
“Ha’u hanoin ita tenki muda se reforma ita tenki reforma duni, tamba akontesimentu idea ne’e iha sabadu liu ba kareta Governu ninian ho Sapa 178 G, maibe G ne’e hamos tiha halo mutin, kareta ne’e monu hela iha rai kuak naruk iha kaimetdagio, Distritu Liquisa, Hatukesi,”katak deputadu ne’e.
Nia salieta, wainhira koalia kestaun ne’e balu dehan katak hetan kovite, mas diretor hetan konvite atu ba halo servisu partidu ne’e lae, se ba halo servisu Ministeriu Agrikultura nia los.
Iha sorin seluk deputadu partidu Congresu Nacional da reconstrução Timor Leste (CNRT) Arão Noé hateten katak, iha dekretu lei ne’ebé uluk aprova iha 2004 koalia regulariza uzu defasilidade do Estadu hodi hala’o servisu lorloron, nune’e mos hatete klaru katak, labele uza ba aktividade partidaria ka partikular sira hotu.
“Ha’u hanoin se iha partidu politiku balu uza fasilidade ba hala’o hela aktividade partidu nian ne’e sala bo’ot kontra lei, ha’u hanoin ita hotu iha nasaun ida ne’e tenki fiar lei ne’ebé hatete katak premeiru tenki kompri, para atu eziji ema seluk atu kumpri, se ita rasik mak kaer autoridade nasaun ninia depois mak ita la kompri, se mak atu kumpri lei ne’e,” katak Arão.
Tuir deputadu Arão katak, ministeriu kompetetente tenki foti sansaun no mos Vice Premeiru Ministru Mario Viegas mos bele halo investigasaun ba kazu ne’e para bele hatene lolos.
Nune’e mos kareta ne’ebé monu ne’ebé dehan katak estadu nian tenki foti sansaun ba funsionario ne’ebé autoriza kareta ne’e uza ba halo aktividade Governu nia mak monu ne’e los
“Se halo aktividade partidaria depois monu tenki husu ba ema ne’ebé lori para responsabiliza hadia kareta ne’e, labele tau fali estadu mak tenki hadia kareta ne’e,”dehan nia.
Nune’e mos xefi bankada Partidu Demokratiku (PD), Adriano do Nacimento hatete, Ministeriu Agrikultura mak iha kompetensia atu halo investigasaun sobre kareta ne’ebé monu ne’e.
“Agora se dezastre ne’e akontese kalae ne’e ita lahatene komu ida ne’e preopioridade Ministeriu Agrikultura nia mak halo ivestigasaun,” katak Adriano.
Nia salienta, PD halo duni aktividade iha Distritu Liquisa, mas sira la hatene husi agrikultura iha ne’eba ka lae, tamba aktividade ne’e halo iha dalan ibun, ne’ebé PD lakohi generaliza katak mai hotu PD, se lae ema ruma liu estrada katak ne’e mai tuir PD nia aktividade.
“Ha’u hanoin ida ne’e mak ha’u hatete, buat dezastre ne’e natural sira lori tan gerador keta sira halo aktividade ruma ita seidauk hatene, mas klaru hatete katak ami la kohi klaim, tamba ami halo aktividade iha estrada ibun depois kareta ka motor liu iha ne’eba ne’e dehan PD nia hotu deit mos ami la klaem buat ne’e,”dehan nia.
Francisco Jeronimu hato’o kestaun ne’e Jornalista Jornal Nacional Diário iha Parlamentu Nasional.
Tuir deputadu ne’e katak, tenki hotu-hotu honestu atu uza sasan Estadu nian tuir regra ne’ebé mak estabele tiha ona, kompri ba regras se lakompri diak liu hasai tiha regras sira halo komforme hakarak.
“Ha’u komprende katak, orgaun titular sira iha direitu tomak, tamba sira labele fahe sira nia an ba rua, maibe diretur sira ka funsionariu baibain, ha’u hanoin labele uza sasan Estadu nia ba servisu partidu nian,” katak Jeronimo.
Nia mos hatutan katak akontesimentu hanesan ne’e akontese makas tebtebes iha fatin-fatin la’o hanesan ne’e la los ona, se uluk hakilar malu dehan la diak, maibe tamba sa ohin loron kontinua fali hahalo ne’ebé mak uluk dehan ladiak.
“Ha’u hanoin ita tenki muda se reforma ita tenki reforma duni, tamba akontesimentu idea ne’e iha sabadu liu ba kareta Governu ninian ho Sapa 178 G, maibe G ne’e hamos tiha halo mutin, kareta ne’e monu hela iha rai kuak naruk iha kaimetdagio, Distritu Liquisa, Hatukesi,”katak deputadu ne’e.
Nia salieta, wainhira koalia kestaun ne’e balu dehan katak hetan kovite, mas diretor hetan konvite atu ba halo servisu partidu ne’e lae, se ba halo servisu Ministeriu Agrikultura nia los.
Iha sorin seluk deputadu partidu Congresu Nacional da reconstrução Timor Leste (CNRT) Arão Noé hateten katak, iha dekretu lei ne’ebé uluk aprova iha 2004 koalia regulariza uzu defasilidade do Estadu hodi hala’o servisu lorloron, nune’e mos hatete klaru katak, labele uza ba aktividade partidaria ka partikular sira hotu.
“Ha’u hanoin se iha partidu politiku balu uza fasilidade ba hala’o hela aktividade partidu nian ne’e sala bo’ot kontra lei, ha’u hanoin ita hotu iha nasaun ida ne’e tenki fiar lei ne’ebé hatete katak premeiru tenki kompri, para atu eziji ema seluk atu kumpri, se ita rasik mak kaer autoridade nasaun ninia depois mak ita la kompri, se mak atu kumpri lei ne’e,” katak Arão.
Tuir deputadu Arão katak, ministeriu kompetetente tenki foti sansaun no mos Vice Premeiru Ministru Mario Viegas mos bele halo investigasaun ba kazu ne’e para bele hatene lolos.
Nune’e mos kareta ne’ebé monu ne’ebé dehan katak estadu nian tenki foti sansaun ba funsionario ne’ebé autoriza kareta ne’e uza ba halo aktividade Governu nia mak monu ne’e los
“Se halo aktividade partidaria depois monu tenki husu ba ema ne’ebé lori para responsabiliza hadia kareta ne’e, labele tau fali estadu mak tenki hadia kareta ne’e,”dehan nia.
Nune’e mos xefi bankada Partidu Demokratiku (PD), Adriano do Nacimento hatete, Ministeriu Agrikultura mak iha kompetensia atu halo investigasaun sobre kareta ne’ebé monu ne’e.
“Agora se dezastre ne’e akontese kalae ne’e ita lahatene komu ida ne’e preopioridade Ministeriu Agrikultura nia mak halo ivestigasaun,” katak Adriano.
Nia salienta, PD halo duni aktividade iha Distritu Liquisa, mas sira la hatene husi agrikultura iha ne’eba ka lae, tamba aktividade ne’e halo iha dalan ibun, ne’ebé PD lakohi generaliza katak mai hotu PD, se lae ema ruma liu estrada katak ne’e mai tuir PD nia aktividade.
“Ha’u hanoin ida ne’e mak ha’u hatete, buat dezastre ne’e natural sira lori tan gerador keta sira halo aktividade ruma ita seidauk hatene, mas klaru hatete katak ami la kohi klaim, tamba ami halo aktividade iha estrada ibun depois kareta ka motor liu iha ne’eba ne’e dehan PD nia hotu deit mos ami la klaem buat ne’e,”dehan nia.
Kamis, 15 April 2010
Membru Governu Tenki Iha Seriedade Servisu
Reprezentante povu iha Uma Fukun Parlamentu Nasionál Deputadu Aderito Hugo da Costa afirma katak, membru Governu Aliansa Maioria Parlamentar tenki iha seriedade servisu hanesan Grupo servisu.
Aderito Hugo da Costa hato’o kestaun ne’e ba Jornal Nacional Diário Kinta-Feira (15/4), iha Paramentu Nasionál, wainhira fó komentáriu kona-ba PM Xanana Gusmão ne’ebé dehan katak MNE Zacarias nia sala hamo’e AMP.
Depuatadu Aderito Hugo hatutan katak, nia parte lakohi atu kontinua polémika, maibé nia apresia deit pozisausn Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão nia no maneira ne’ebé halo ba membru Governu sira.
“Ha’u lakohi kontinua polémika, maibé ha’u apresia deit pozisaun Primeiru Ministru (PM) Kay Rala Xanana Gusmão, apresia tebes maneira ne’ebé halo ba membru Governu sira, atu hanorin membru Governu sira tenki iha seriedade servisu hanesan tim,”hateten deputadu Aderito Hugo.
Maski Governu AMP infrenta situasaun ne’ebé mak membru Governu balu lakopera, tamba arogánsia de servisu kompeténsia interpreta arbiru kompeténsia ne’ebé iha.
“Ha’u senti katak erro ida ne’e erro ida, menus esperénsia, menus koñesimentu konaba servisu iha reasaun ninian, sa tan servisu iha team work ida ne’ebé importante hanesan membru Governu,”nia realsa.
Nia parte mós apresia tebes pozisaun PM nia, tamba polémika ne’e finaliza tiha iha públiku nia oin, nia konesimentu, ne’ebé la hamosu tan konfuzaun.
Tamba problema ne’ebé akontese iha Governu AMP nia laran rezolve ona iha Kuarta-Feira foin lalais ne’e, maibé nia parte mós husu ba membru Governu ne’ebé servisu atu hatene regras de servisu hanesan tim nian.
“Ha’u apresia tebes maneira PM nia infrenta situasaun ne’e i rezolve problema ne’e, atu membru Governu sira bele diak iha regras servisu tim nian, estrutura organizasaun ninian, atu
labele halo servisu tuir nia gostu deit,”tenik Deputadu Aderito Hugo da Costa.
Iha sorin seluk deputadu Manuel Tilman hateten katak, nia parte lakohi atu komenta komportamentu lideres nasionais, partidu seluk nia no mós membru Governu ninian.
Manuel Tilman esplika, problema sira ne’ebé akontese ne’e hein katak la iha impaktu ba Governasaun nasaun nian, no bem estar povu Timor. No labele iha impaktu nivel internasional hatun Timor Leste nia naran.
“Ha’u respeita Prezidenti Partidu hotu-hotu nian, ne’ebé ha’u lakohi komenta sira nia diferente ida ne’e,”tenik deputadu Manuel Tilman.
Nune’e mós deputadu Partidu Frente Revolusionária Timor Leste Independenti (FRETILIN) no deputadu husi bankada Parlamentar Partidu Unidade Nasionál (PUN) mós lakohi komenta konaba problema ne’ebé akontese i konsege rezolve iha Kuarta-Feira foin lalais ne’e.
Aderito Hugo da Costa hato’o kestaun ne’e ba Jornal Nacional Diário Kinta-Feira (15/4), iha Paramentu Nasionál, wainhira fó komentáriu kona-ba PM Xanana Gusmão ne’ebé dehan katak MNE Zacarias nia sala hamo’e AMP.
Depuatadu Aderito Hugo hatutan katak, nia parte lakohi atu kontinua polémika, maibé nia apresia deit pozisausn Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão nia no maneira ne’ebé halo ba membru Governu sira.
“Ha’u lakohi kontinua polémika, maibé ha’u apresia deit pozisaun Primeiru Ministru (PM) Kay Rala Xanana Gusmão, apresia tebes maneira ne’ebé halo ba membru Governu sira, atu hanorin membru Governu sira tenki iha seriedade servisu hanesan tim,”hateten deputadu Aderito Hugo.
Maski Governu AMP infrenta situasaun ne’ebé mak membru Governu balu lakopera, tamba arogánsia de servisu kompeténsia interpreta arbiru kompeténsia ne’ebé iha.
“Ha’u senti katak erro ida ne’e erro ida, menus esperénsia, menus koñesimentu konaba servisu iha reasaun ninian, sa tan servisu iha team work ida ne’ebé importante hanesan membru Governu,”nia realsa.
Nia parte mós apresia tebes pozisaun PM nia, tamba polémika ne’e finaliza tiha iha públiku nia oin, nia konesimentu, ne’ebé la hamosu tan konfuzaun.
Tamba problema ne’ebé akontese iha Governu AMP nia laran rezolve ona iha Kuarta-Feira foin lalais ne’e, maibé nia parte mós husu ba membru Governu ne’ebé servisu atu hatene regras de servisu hanesan tim nian.
“Ha’u apresia tebes maneira PM nia infrenta situasaun ne’e i rezolve problema ne’e, atu membru Governu sira bele diak iha regras servisu tim nian, estrutura organizasaun ninian, atu
labele halo servisu tuir nia gostu deit,”tenik Deputadu Aderito Hugo da Costa.
Iha sorin seluk deputadu Manuel Tilman hateten katak, nia parte lakohi atu komenta komportamentu lideres nasionais, partidu seluk nia no mós membru Governu ninian.
Manuel Tilman esplika, problema sira ne’ebé akontese ne’e hein katak la iha impaktu ba Governasaun nasaun nian, no bem estar povu Timor. No labele iha impaktu nivel internasional hatun Timor Leste nia naran.
“Ha’u respeita Prezidenti Partidu hotu-hotu nian, ne’ebé ha’u lakohi komenta sira nia diferente ida ne’e,”tenik deputadu Manuel Tilman.
Nune’e mós deputadu Partidu Frente Revolusionária Timor Leste Independenti (FRETILIN) no deputadu husi bankada Parlamentar Partidu Unidade Nasionál (PUN) mós lakohi komenta konaba problema ne’ebé akontese i konsege rezolve iha Kuarta-Feira foin lalais ne’e.
Aderito Hugo:“Ha’u Ladun Konkorda Média Halo BoiKota”
Deputadu husi bankada Parlamentar Partidu Conselho Nacional da Reconstrusaun Timorense (CNRT) Aderito Hugo da Costa hateten katak, nia parte ladun konkorda wainhira média nasional halo boikota, tamba deit polémika ne’ebé akontese iha Governu Aliansa Maioria Parlamenta (AMP) nia laran.
“Ha’u defaktu kontra kondenasaun ne’ebé arbiru deit dehan katak média halo publikasaun, tamba apoiu polítiku balu. Ne’e ha’u lakonkorda, maibé ha’u mós ladun konkorda média halo boikota, tamba deit polémika ne’ebé akontese,”hateten Deputadu Aderito Hugo da Costa ba Jornal Nacional Diário Kinta-Feira (15/4) iha Parlamentu Nasionál.
Tuir deputadu ne’e nia hanoin, maneira diak liu la’os atu halo boikota, maibé maneira tipu de sansaun ne’ebé média bele halo, maibe nia mós senti média tenki profesional infrenta situasaun sira ne’ebé akontese hanesan ne’e, públiku mak iha diereitu liu atu haree ida ne’ebé mak lós no sala.
Diak liu husik publikasaun ne’ebé hatudu katak kargu polítika ne’ebé koko labele bosok públiku,
Média tenki publika nafatin tentasaun ne’ebé membru Governu balu ne’ebé koko atu subar informasaun ba públiku.
“Ha’u senti maneira ne’ebé diak liu mak labele boikota, maibé ida ne’e fila fali ba polítika redasaun média ida-idak nian sira nia pozisaun ne’e ita labele interven , maibé sé ha’u mak kaer média ida ha’u sei la halo tipu boikota ida hanesan ne’e,”tenik Nia.
Nia mós la konkorda ho kondenasaun ne’ebé dehan katak média nasionál sira simu osan husi Partidus Politikus balu hodi fó sai informasaun ne’ebé lalós.
“Ha’u lakontetenti no lakonkorda ho kondenasaun ne’ebé dehan katak média simu osan husi partidu balu, maibé tipu de sasansaun ne’ebé média balu halo ne’e, sé ha’u mak iha média ha’u bele hateten katak la’os ida ne’e mak importante,”katak Aderito Hugo.
Maibé polítika redasaun ne’e tenki defini didiak oinsa atu boikota fontes informasaun ida, tamba média buat ida importante mak neutralidade, kobertura laiha limita. Sé média halo limitasaun ba kobertura, nia parte senti katak média mak taka dala fali ba-an rasik, tamba la’os boikota ne’e mak solusaun ne’ebé diak.
Iha sorin seluk deputadu husu bankada Frente Revolusionáriu Timor Leste Independenti (FRETILI) Joaquim Amaral hateten katak, média mós iha razaun wainhira sira hakarak halo boikota ne’e, atu rekoñese sira nia servisu ho sira nia esisténsia .
Tamba dala barak ema la brani rekoñese-an katak nia sala ka lós maibé ba fó sala fali ba ema, se jentelmen sala ne’e rekoñese sala husu deskulpa.
Nia mos salienta katak, demokrasia buras kuandu média ne’e la’o lós, sé buka fó sala ba média tenki asume sala ka lós.
Média halo buat ruma presiza fó apoiu, tamba ne’e parte ida husi muf ne’ebé média halo atu ema ne’ebé iha ligasaun ba média, halo nusa mós média ne’e mak sai hanesan ponte ba fonte de informasaun.
“Demokrasia bele buras sé média hala’o nia servisu ita respeita i ukun nain sira mós média sira mós sei respeitu sira nia funsaun.
“Ha’u fo razaun ida ba sira katak buat ida boikota ne’e la’os lulik. Konstituisaun permite ba ema ate ema halo manifestasaun, ne’e hanesan meius ida husi protestu, tamba la halo kobertura ba aktividade ne’ebé fontes ida halo,”katak deputadu ne’e.
Nia parte mós rekoñese katak, média ne’e iha neutralidade, tamba nia haree média hanesan grupo ida ne’ebé profesional, no servisu ho intelektualidade.
“Ha’u defaktu kontra kondenasaun ne’ebé arbiru deit dehan katak média halo publikasaun, tamba apoiu polítiku balu. Ne’e ha’u lakonkorda, maibé ha’u mós ladun konkorda média halo boikota, tamba deit polémika ne’ebé akontese,”hateten Deputadu Aderito Hugo da Costa ba Jornal Nacional Diário Kinta-Feira (15/4) iha Parlamentu Nasionál.
Tuir deputadu ne’e nia hanoin, maneira diak liu la’os atu halo boikota, maibé maneira tipu de sansaun ne’ebé média bele halo, maibe nia mós senti média tenki profesional infrenta situasaun sira ne’ebé akontese hanesan ne’e, públiku mak iha diereitu liu atu haree ida ne’ebé mak lós no sala.
Diak liu husik publikasaun ne’ebé hatudu katak kargu polítika ne’ebé koko labele bosok públiku,
Média tenki publika nafatin tentasaun ne’ebé membru Governu balu ne’ebé koko atu subar informasaun ba públiku.
“Ha’u senti maneira ne’ebé diak liu mak labele boikota, maibé ida ne’e fila fali ba polítika redasaun média ida-idak nian sira nia pozisaun ne’e ita labele interven , maibé sé ha’u mak kaer média ida ha’u sei la halo tipu boikota ida hanesan ne’e,”tenik Nia.
Nia mós la konkorda ho kondenasaun ne’ebé dehan katak média nasionál sira simu osan husi Partidus Politikus balu hodi fó sai informasaun ne’ebé lalós.
“Ha’u lakontetenti no lakonkorda ho kondenasaun ne’ebé dehan katak média simu osan husi partidu balu, maibé tipu de sasansaun ne’ebé média balu halo ne’e, sé ha’u mak iha média ha’u bele hateten katak la’os ida ne’e mak importante,”katak Aderito Hugo.
Maibé polítika redasaun ne’e tenki defini didiak oinsa atu boikota fontes informasaun ida, tamba média buat ida importante mak neutralidade, kobertura laiha limita. Sé média halo limitasaun ba kobertura, nia parte senti katak média mak taka dala fali ba-an rasik, tamba la’os boikota ne’e mak solusaun ne’ebé diak.
Iha sorin seluk deputadu husu bankada Frente Revolusionáriu Timor Leste Independenti (FRETILI) Joaquim Amaral hateten katak, média mós iha razaun wainhira sira hakarak halo boikota ne’e, atu rekoñese sira nia servisu ho sira nia esisténsia .
Tamba dala barak ema la brani rekoñese-an katak nia sala ka lós maibé ba fó sala fali ba ema, se jentelmen sala ne’e rekoñese sala husu deskulpa.
Nia mos salienta katak, demokrasia buras kuandu média ne’e la’o lós, sé buka fó sala ba média tenki asume sala ka lós.
Média halo buat ruma presiza fó apoiu, tamba ne’e parte ida husi muf ne’ebé média halo atu ema ne’ebé iha ligasaun ba média, halo nusa mós média ne’e mak sai hanesan ponte ba fonte de informasaun.
“Demokrasia bele buras sé média hala’o nia servisu ita respeita i ukun nain sira mós média sira mós sei respeitu sira nia funsaun.
“Ha’u fo razaun ida ba sira katak buat ida boikota ne’e la’os lulik. Konstituisaun permite ba ema ate ema halo manifestasaun, ne’e hanesan meius ida husi protestu, tamba la halo kobertura ba aktividade ne’ebé fontes ida halo,”katak deputadu ne’e.
Nia parte mós rekoñese katak, média ne’e iha neutralidade, tamba nia haree média hanesan grupo ida ne’ebé profesional, no servisu ho intelektualidade.
Polítika Deve
Sei Fó Tusan Ba Povu Iha Futuru
Organizasoens nasionais, internasionais no estudantes universitáriu sira liu husi sivil estudantes liu husi semináriu Kinta-Feira (15/04) hato’o sira nia preokupasaun no krítikas maka’as ba Governu konaba polítika Governu atu deve osan husi rai liur. Tamba konsidera polítika deve osan ne’e sei la fó benefísiu adekuada ba povu, maibé sei husik hela deit tusan ba povu iha futuru.
Preokupasaun, krítikas no ezijénsia ne’e hato’o wainhira partisipa semináriu loron ida ne’ebé organiza husi Organizasaun Não Govermental (ONG) La’o Hamutuk iha salaun Auditoria Liceu Univercidade Nacional Timor Lorosa’e (UNTL) ne’ebé partisipa husi Prezidenti Konsellu Konsultivu Fundo Petrolífero (KKFP) Francisco de Vasconselhos, Formal Staff Juvile USA Network East Timor Kristin Sundel, reprezentante Governu Konselleiru Ministériu Finansas José Abel, estudantes UNTL, média no mós Organizasaun Não Governamentais balun ne’ebé mak durante ne’e luta ba justisa ekonomia iha rai laran.
“Deve dala barak halo gastu Estadu nian iha tinan-tinan aumenta boot, maibé barak mak lori hodi selu tusan iha rai liur, entaun montante orsamentu ne’ebé aprova iha Parlamentu Nasionál atu finansia Dezenvolvimentu seitór públiku rai laran nian menus”,afirma Juvinal Dias Peskizador Organizasaun Não Govermental (ONG) La’o Hamutuk.
Juvinal Dias koalia katak, maske lei Orsamentu Jerál do Estadu no Jestaun finanseiru no aprosimasaun diplomátiku balun ne’ebé sei hadalan TL ba deve, maibé lei Lei fundu minarai artigu 20, la fó dalan hodi uza riku soin fundu minarai hanesan garantia ba deve.
“Maibé laiha infórmasaun ne’ebé ofisialmente ba públiku husi Governu, sobre planu impréstimu nian entaun susa ba ita atu hatene objetivu no razaun fundamental Governu atu deve”,Juvinal Dias hateten.
Ho ida ne’e tuir Juvinal Dias, nasaun kreditór sira sei ba foti obrigamente, osan husi fundu minarai nian hodi selu ba TL nia deve, karik la konsege selu ho fontes orsamentu seluk.
“Deve hanesan sistema neo-kolonialismu ba nasaun terseiru mundu, tamba nasaun ne’ebé iha tusan boot no barak sei labele fó asisténsia sosiál ba nia povu, osan husi riku soin rai laran nian tuir loloos tenke uza ba dezenvolvimentu rai laran, maibé tamba deve, entaun tenke suli maka’as tinan-tinan ba rai liur”,Juvinal Dias argumenta.
Juvinal Dias dehan tan katak, TL hanesan nasaun ida ne’ebé depende maka’as ba minarai iha mundu no nia rekursu rasik limitadu liu, loloos reseitas minarai ida ne’e labele sura hanesan rendimentu ba nasaun.
Tuir Juvinal Dias sé karik TL hahú ona deve husi nasaun seluk ka instituisaun finanseiru ruma, ba futuru ita lahatene, oinsa TL bele fó fila fali tusan hirak ne’e iha futuru.
Tamba tuir ONG La’o Hamutuk ne’ebé luta ba Ekonomia sosial ne’e nia haree katak, besik 98% rendimentu ekonomia TL nian mai husi petroleum, aktualmente kampu Bayu Undan mak fó reseitas ba TL, maibé kampu ne’e rasik nia produsaun sei menus tinan-tinan no nia prediksaun sei maran iha tinan 2023.
Juvinal Dias mós kestiona katak, Governu laiha disiplina fiskal ba nia orsamentu Estadu rasik, hanesan iha tinan 2009 no tinan 2010 Governu fóti osan liu kalkulasaun nivel sustentavel 3% ne’ebé lei fundu petroleum haruka.
Iha fatin hanesan Koordenador Konsellu Konsultivu Fundu Petrolífero (KKFP) Francisco Maria de Vasconselhos esklarese katak, razaun saida mak TL atu deve, Governu presiza aprezenta ba povu atu hatene oinsa deve no atu halo saida mak Governu deve.
Tuir Francisco de Vasconselhos, wainhira Governu deve nia impaktu sai boot liu enkunatu TL labele selu, ou selu tarde. Tamba esperénsia nasaun barak hatudu katak, nasaun nia ekonomia ne’e sai monok tamba laiha planu ne’ebé diak ba deve, lori risku negativu mak povu sei lori todan.
“Tuir ami nia hanoin, sé kapital dezenvolvimentu ne’e mak ki’ik entaun kapital dezenvolvimentu ne’e tenke hasa’e no hamenus gastus ne’ebé mak makina Governu ne’e halo, hanesan iha parte edukasaun, Saúde, nia alokasaun ne’e tun, agora ida ne’e mós seidauk atende, agora Governu halo tan imprestimu ida ne’e atu halo saida”,nia komenta.
Kordenador KKFP ne’e salienta katak, TL laiha razaun atu deve, tamba TL rasik iha nia osan rasik ne’ebé bele uza.
“Ninia dezvantajen mak wainhira Governu jere osan ladiak nasaun ne’e kiak ba bei-beik, hatún pelayanan públiku, entaun TL nia responsavilidade ne’e aumenta boot ba bei-beik”,nia dehan.
Kristin Sundel Formal Staff Juvile USA Network East Timor Leste hateten katak, wainhira TL deve, TL bele hetan independensia polítika, maibé nia bele lakon nia independesia, ekonomia.
Ne’eduni nasaun simu deve povu mak tenke selu, entaun ikus liu laiha osan atu tau ba prioridade sira seluk.
Tuir Kristin Sundel ezemplu iha nasaun barak ne’ebé mak deve oras ne’e dadaun sei moris iha susar nia laran no tinan-tinan depende deit osan deve husi nasaun sira ne’ebé fó deve.
“Exemplu iha nasaun barak mak akontese wainhira Governu halo deve, nasaun ne’e sempre iha krize ekonomia tamba deve”,nia informa.
Iha parte sorin konsellu Ministériu Finansas José Abel hateten katak, polítika Governu konaba deve sei iha faze preliminária maibé seidauk bele implementa tamba Governu mós sei buka meius oinsa atu bele foti desizaun ne’ebé adekuada.
Maske iha informasaun ne’ebé mosu iha públiku katak Governu Timor Leste asina ona nota de intendimentu ho nasaun Portugal no Xiña atu fó deve maibé tuir Konsellu Ministériu Finansas José Abel sei lori prosesu ne’ebé naruk no seidauk iha desizaun husi Governu atu deve ou lae.
Organizasoens nasionais, internasionais no estudantes universitáriu sira liu husi sivil estudantes liu husi semináriu Kinta-Feira (15/04) hato’o sira nia preokupasaun no krítikas maka’as ba Governu konaba polítika Governu atu deve osan husi rai liur. Tamba konsidera polítika deve osan ne’e sei la fó benefísiu adekuada ba povu, maibé sei husik hela deit tusan ba povu iha futuru.
Preokupasaun, krítikas no ezijénsia ne’e hato’o wainhira partisipa semináriu loron ida ne’ebé organiza husi Organizasaun Não Govermental (ONG) La’o Hamutuk iha salaun Auditoria Liceu Univercidade Nacional Timor Lorosa’e (UNTL) ne’ebé partisipa husi Prezidenti Konsellu Konsultivu Fundo Petrolífero (KKFP) Francisco de Vasconselhos, Formal Staff Juvile USA Network East Timor Kristin Sundel, reprezentante Governu Konselleiru Ministériu Finansas José Abel, estudantes UNTL, média no mós Organizasaun Não Governamentais balun ne’ebé mak durante ne’e luta ba justisa ekonomia iha rai laran.
“Deve dala barak halo gastu Estadu nian iha tinan-tinan aumenta boot, maibé barak mak lori hodi selu tusan iha rai liur, entaun montante orsamentu ne’ebé aprova iha Parlamentu Nasionál atu finansia Dezenvolvimentu seitór públiku rai laran nian menus”,afirma Juvinal Dias Peskizador Organizasaun Não Govermental (ONG) La’o Hamutuk.
Juvinal Dias koalia katak, maske lei Orsamentu Jerál do Estadu no Jestaun finanseiru no aprosimasaun diplomátiku balun ne’ebé sei hadalan TL ba deve, maibé lei Lei fundu minarai artigu 20, la fó dalan hodi uza riku soin fundu minarai hanesan garantia ba deve.
“Maibé laiha infórmasaun ne’ebé ofisialmente ba públiku husi Governu, sobre planu impréstimu nian entaun susa ba ita atu hatene objetivu no razaun fundamental Governu atu deve”,Juvinal Dias hateten.
Ho ida ne’e tuir Juvinal Dias, nasaun kreditór sira sei ba foti obrigamente, osan husi fundu minarai nian hodi selu ba TL nia deve, karik la konsege selu ho fontes orsamentu seluk.
“Deve hanesan sistema neo-kolonialismu ba nasaun terseiru mundu, tamba nasaun ne’ebé iha tusan boot no barak sei labele fó asisténsia sosiál ba nia povu, osan husi riku soin rai laran nian tuir loloos tenke uza ba dezenvolvimentu rai laran, maibé tamba deve, entaun tenke suli maka’as tinan-tinan ba rai liur”,Juvinal Dias argumenta.
Juvinal Dias dehan tan katak, TL hanesan nasaun ida ne’ebé depende maka’as ba minarai iha mundu no nia rekursu rasik limitadu liu, loloos reseitas minarai ida ne’e labele sura hanesan rendimentu ba nasaun.
Tuir Juvinal Dias sé karik TL hahú ona deve husi nasaun seluk ka instituisaun finanseiru ruma, ba futuru ita lahatene, oinsa TL bele fó fila fali tusan hirak ne’e iha futuru.
Tamba tuir ONG La’o Hamutuk ne’ebé luta ba Ekonomia sosial ne’e nia haree katak, besik 98% rendimentu ekonomia TL nian mai husi petroleum, aktualmente kampu Bayu Undan mak fó reseitas ba TL, maibé kampu ne’e rasik nia produsaun sei menus tinan-tinan no nia prediksaun sei maran iha tinan 2023.
Juvinal Dias mós kestiona katak, Governu laiha disiplina fiskal ba nia orsamentu Estadu rasik, hanesan iha tinan 2009 no tinan 2010 Governu fóti osan liu kalkulasaun nivel sustentavel 3% ne’ebé lei fundu petroleum haruka.
Iha fatin hanesan Koordenador Konsellu Konsultivu Fundu Petrolífero (KKFP) Francisco Maria de Vasconselhos esklarese katak, razaun saida mak TL atu deve, Governu presiza aprezenta ba povu atu hatene oinsa deve no atu halo saida mak Governu deve.
Tuir Francisco de Vasconselhos, wainhira Governu deve nia impaktu sai boot liu enkunatu TL labele selu, ou selu tarde. Tamba esperénsia nasaun barak hatudu katak, nasaun nia ekonomia ne’e sai monok tamba laiha planu ne’ebé diak ba deve, lori risku negativu mak povu sei lori todan.
“Tuir ami nia hanoin, sé kapital dezenvolvimentu ne’e mak ki’ik entaun kapital dezenvolvimentu ne’e tenke hasa’e no hamenus gastus ne’ebé mak makina Governu ne’e halo, hanesan iha parte edukasaun, Saúde, nia alokasaun ne’e tun, agora ida ne’e mós seidauk atende, agora Governu halo tan imprestimu ida ne’e atu halo saida”,nia komenta.
Kordenador KKFP ne’e salienta katak, TL laiha razaun atu deve, tamba TL rasik iha nia osan rasik ne’ebé bele uza.
“Ninia dezvantajen mak wainhira Governu jere osan ladiak nasaun ne’e kiak ba bei-beik, hatún pelayanan públiku, entaun TL nia responsavilidade ne’e aumenta boot ba bei-beik”,nia dehan.
Kristin Sundel Formal Staff Juvile USA Network East Timor Leste hateten katak, wainhira TL deve, TL bele hetan independensia polítika, maibé nia bele lakon nia independesia, ekonomia.
Ne’eduni nasaun simu deve povu mak tenke selu, entaun ikus liu laiha osan atu tau ba prioridade sira seluk.
Tuir Kristin Sundel ezemplu iha nasaun barak ne’ebé mak deve oras ne’e dadaun sei moris iha susar nia laran no tinan-tinan depende deit osan deve husi nasaun sira ne’ebé fó deve.
“Exemplu iha nasaun barak mak akontese wainhira Governu halo deve, nasaun ne’e sempre iha krize ekonomia tamba deve”,nia informa.
Iha parte sorin konsellu Ministériu Finansas José Abel hateten katak, polítika Governu konaba deve sei iha faze preliminária maibé seidauk bele implementa tamba Governu mós sei buka meius oinsa atu bele foti desizaun ne’ebé adekuada.
Maske iha informasaun ne’ebé mosu iha públiku katak Governu Timor Leste asina ona nota de intendimentu ho nasaun Portugal no Xiña atu fó deve maibé tuir Konsellu Ministériu Finansas José Abel sei lori prosesu ne’ebé naruk no seidauk iha desizaun husi Governu atu deve ou lae.
PR Horta Labele Interfere Fó Indultu Ba Salsinha Cs
Reprezentante povu iha Uma Fukun Parlamentu Nasionál (PN) Kinta-Feira (15/04) sama atensaun ba Prezidenti Repúblika (Pr) José Manuel Ramos Horta atu labele interfere uluk, fó indultu ba Gastão Salsinha Cs, tamba Tribunal seidauk fó nia resposta ikus.
Prezidenti Bankada Partidu Unidade Nasionál (PUN) ne’ebé asume mós pasta Prezidenti Komisaun A ba asuntu Konstitusionais Justisa Administrasaun Públika Poder Lokal no Lejislasaun do Governu Fernanda Mesquita Borges fó sai deklarasaun ne’e ba Jornalista sira relasiona ho informasaun ne’ebé fó sai katak Prezidenti Repúblika sei fó indultu ba prizioneirus Gastão Salinha ho nia kolega sira.
Gastão Salsinha hetan kastigu tinan 9 fulan 4 kadeia tamba hetan akuzasaun involve directamente iha kazu atakes konvoi Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão husi Balibar mai Dili iha 11 Fevereiru tinan 2008.
Desizaun Tribunal Distrital Dili ne’e hatún iha iha loron 3 fulan Marsu tinan 2010.
Maske nune’e maibé Prezidenti Repúblika oras ne’e dadaun sei hein pareser husi Governu nian.
Deputada Bankada Partidu Unidade Nasionál ne’e afirma katak, nia parte la konkorda desizaun ne’ebé Prezidenti Ramos Horta foti.
“Ha’u la konkorda ho desizaun Prezidenti nia ne’ebé fo indultu ba Salsinha Cs. Ha’u sente Prezindenti hakat liu tiha ona, tamba tuir informasaun ne’ebé ha’u hetan katak Salsinha Cs sira sei rekursu ne’e namanas,”katak Fernanda Borges.
Deputada ne’e konsidera desizaun Prezidenti Repúblika hanesan kompremete ona tribunal atu hasai ema sira ne’e husi kadeia.
“Ha’u hanoin ne’e la lós”,dehan Deputadu Fernanda Borges.
Nia mos husu ba Prezidenti Repúblika José Ramos Hórta hanoin povu presiza justisa atu la’o iha nasaun Timor Leste ne’e. No husu mós ba Bankada sira iha Parlamentu Nasionál taka falta ba sala ne’ebé ema halo krize mosu iha nasaun Timor Leste ne’e.
“Ha’u rona nia (PR Horta) konvida bankadas hotu-hotu atu ba husu opiniaun halo nusa mak atu fó indultu ne’e ba Salsinha ho nia grupo. Ha’u husu bankada sira ne’e labele taka falta hotu ba sala ne’ebé se-se deit mak halo atu krize ne’e mosu iha rai laran ne’e asumi mós responsabilidade balun, se la’e nasaun ne’e akontese tiha ona bele akontese i se mak halo?, buat sira ne’e politikus sira,”dehan deputada PUN.
Lider Bankada PUN ne’e hateten katak, agora Salsinha Cs sira tama ona iha kadeia politikus sira hakarak hasai para loron seluk bele haruka fali ka?, Ne’e mak sira hakarak, maibé tuir loloos situasaun sira hanesan ne’e labele akontese.
“Ha’u husu barak para ita hanoin nasaun ne’e nia futuru, tamba futuru ho desizoens sira hanesna ne’e sei ladiak ba ita. Ita labele uza lei ne’e atu falun lia lós. Konstituisaun dehan Prezidenti Repúblika bele fó indultu, maibé tribunal nia desizaun seidauk foti,”katak nia.
Nia mós esklarese Prezidenti Repúblika fó indultu ba ema só bele kuandu tribunal foti ona desizaun loloos. Tribunal rekursu seidauk foti desizaun ne’e, husik ba tribunal halo nia servisu mós tuir loloos ema halo sala nia tenki kumpri lai tinan balu hodi bele emenda nia sala ne’e hodi bele selu nia sala.
“Sé tribunal haree sira halo sala, viola lei tenki simu, tamba sa mak Prezidenti hakarak sira sai husi kadeia? Iha buat ruma ho ne’e,”deputada Fernanda Borges kestiona.
Deputada ne’e dehan katak, sé nia vítima duni maibé nia reprezenta órgaun do Estadu ida labele personsabiliza. I ida ne’e nunka bele akontese, sé la’e tenik Fernanda Borges, nia la iha hanoin ba nasaun ne’e nia nesesidade ba futuru.
“La’os ohin deit ita tenki moris iha rai ne’e hanesan ema humanu iha direitus humanus iha nesesidade iha sistema judisiáriu atu funsional halo didiak, sé Prezidenti mak harahun buat sira ne’e hotu aban bainrua saida mak atu akontese iha ita nia rai, tamba ida ne’e mak ami la simu,”tenik Fernanda Borges.
Prezidenti Bankada Partidu Unidade Nasionál (PUN) ne’ebé asume mós pasta Prezidenti Komisaun A ba asuntu Konstitusionais Justisa Administrasaun Públika Poder Lokal no Lejislasaun do Governu Fernanda Mesquita Borges fó sai deklarasaun ne’e ba Jornalista sira relasiona ho informasaun ne’ebé fó sai katak Prezidenti Repúblika sei fó indultu ba prizioneirus Gastão Salinha ho nia kolega sira.
Gastão Salsinha hetan kastigu tinan 9 fulan 4 kadeia tamba hetan akuzasaun involve directamente iha kazu atakes konvoi Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão husi Balibar mai Dili iha 11 Fevereiru tinan 2008.
Desizaun Tribunal Distrital Dili ne’e hatún iha iha loron 3 fulan Marsu tinan 2010.
Maske nune’e maibé Prezidenti Repúblika oras ne’e dadaun sei hein pareser husi Governu nian.
Deputada Bankada Partidu Unidade Nasionál ne’e afirma katak, nia parte la konkorda desizaun ne’ebé Prezidenti Ramos Horta foti.
“Ha’u la konkorda ho desizaun Prezidenti nia ne’ebé fo indultu ba Salsinha Cs. Ha’u sente Prezindenti hakat liu tiha ona, tamba tuir informasaun ne’ebé ha’u hetan katak Salsinha Cs sira sei rekursu ne’e namanas,”katak Fernanda Borges.
Deputada ne’e konsidera desizaun Prezidenti Repúblika hanesan kompremete ona tribunal atu hasai ema sira ne’e husi kadeia.
“Ha’u hanoin ne’e la lós”,dehan Deputadu Fernanda Borges.
Nia mos husu ba Prezidenti Repúblika José Ramos Hórta hanoin povu presiza justisa atu la’o iha nasaun Timor Leste ne’e. No husu mós ba Bankada sira iha Parlamentu Nasionál taka falta ba sala ne’ebé ema halo krize mosu iha nasaun Timor Leste ne’e.
“Ha’u rona nia (PR Horta) konvida bankadas hotu-hotu atu ba husu opiniaun halo nusa mak atu fó indultu ne’e ba Salsinha ho nia grupo. Ha’u husu bankada sira ne’e labele taka falta hotu ba sala ne’ebé se-se deit mak halo atu krize ne’e mosu iha rai laran ne’e asumi mós responsabilidade balun, se la’e nasaun ne’e akontese tiha ona bele akontese i se mak halo?, buat sira ne’e politikus sira,”dehan deputada PUN.
Lider Bankada PUN ne’e hateten katak, agora Salsinha Cs sira tama ona iha kadeia politikus sira hakarak hasai para loron seluk bele haruka fali ka?, Ne’e mak sira hakarak, maibé tuir loloos situasaun sira hanesan ne’e labele akontese.
“Ha’u husu barak para ita hanoin nasaun ne’e nia futuru, tamba futuru ho desizoens sira hanesna ne’e sei ladiak ba ita. Ita labele uza lei ne’e atu falun lia lós. Konstituisaun dehan Prezidenti Repúblika bele fó indultu, maibé tribunal nia desizaun seidauk foti,”katak nia.
Nia mós esklarese Prezidenti Repúblika fó indultu ba ema só bele kuandu tribunal foti ona desizaun loloos. Tribunal rekursu seidauk foti desizaun ne’e, husik ba tribunal halo nia servisu mós tuir loloos ema halo sala nia tenki kumpri lai tinan balu hodi bele emenda nia sala ne’e hodi bele selu nia sala.
“Sé tribunal haree sira halo sala, viola lei tenki simu, tamba sa mak Prezidenti hakarak sira sai husi kadeia? Iha buat ruma ho ne’e,”deputada Fernanda Borges kestiona.
Deputada ne’e dehan katak, sé nia vítima duni maibé nia reprezenta órgaun do Estadu ida labele personsabiliza. I ida ne’e nunka bele akontese, sé la’e tenik Fernanda Borges, nia la iha hanoin ba nasaun ne’e nia nesesidade ba futuru.
“La’os ohin deit ita tenki moris iha rai ne’e hanesan ema humanu iha direitus humanus iha nesesidade iha sistema judisiáriu atu funsional halo didiak, sé Prezidenti mak harahun buat sira ne’e hotu aban bainrua saida mak atu akontese iha ita nia rai, tamba ida ne’e mak ami la simu,”tenik Fernanda Borges.
Rabu, 14 April 2010
Estanislau da Silva : “Demokrasia La’os Utiliza Simbolu Partidu FRETILIN”
Deputadu husi bankada Parlamentar FRETILIN Estanislau Aleixo da Silva Hateten katak, demokrasia La’os Utiliza Fali Simbolu Partidu Seluk hanesan simbolu Partidu FRETILIN nian ne’ebe Grupu Fretilin Mudansa (GFM) uza hodi Fo apoiu ba Partidu Seluk.
Estanislau Aleixo da Silva hato’o kestaun ne’e iha Plenaria Estra Ordinaria Tersa-Feira (13/4).
Deputadu n’e afirma katak, katak Konaba servisu ne’ebé Prezidenti CNE halo no Medidas ne’ebe tenki hola ba ema sira ne’ebe utiliza simbolus partidus seluk nian.
Nia mos hateten katak FRetilin la permite ema Partidu seluk lori fali partidu ida nia simbolu mai iha fretilin nia laran para utiluza FRETILIN nian.
“Hau hanoin ita hotu tenki hanoin halo didiak halo nusa mak ita hala’o demokrasia ne’e ba oin para labele utiluza partidu seluk nia simbolu mai iha ema seluk nia Partidu,” ,”katak Deputadu Estanislau.
Nia salienta katak, partidu FRETILIN kontenti wainhira rona husi Comisaun Nacional da Eleisoens (CNE) katak kazu utiliza simbolu Partidu FRETILIN tama ona ba Prokurado Geral da Republika (PGR) no hein lalais ba tribunal hodi rezolve.
“Ami kontenti tebes wainhira Prezidenti Parlamentu Nasional Fernando ‘La Sama’ koalia no PReszidenti CNE Faustino Cardoso, katak kazu ne’e tama tiha ona Prokurador Geral da Republika (PGR) ninian i ami hein buat ne’e ba lalais tribunal para rezolve asuntu ne’e para eleisaun oin mai lalika ulun fatuk moras, la hanesan asu ho busa duni malu,” tenik Deputadu FRETILIN Estanislau da Silva.
Antes ne’e Diretor Nasional dos Registus i Donotariado (DNRN) Mario Ximenes hateten katak, FRETILIN mudansa seidauk sai partidu, tamba seidauk rejistu konstitusional ou legalmente tuir Lei partidu No.3/2004 kona ba partidus politiku.
Mario Ximenes Deklara katak, FRETILIN mudansa to’o agora seidauk bele bolu partidu tamba sira seidauk rejistu tuir Lei partidu nian.
Nune’e mos membru Grupu FRETILI Mudansa (GFM) nudar mos deputadu CNRT Natalino dos Santos afirma, maske to’o oras ne’e FRETILIN seidauk rejistu hanesan partidu ida maibe nia parte la preokupa.
“GFM atu rejistu ka la rejistu atu sai partidu, ida ne’e GFM la hanoin, tamba GFM hanesan forsa movimentu moral ida ho ami nia objektivu atu hadia no dignifika politika partidu FRETILIN ninian ne’ebe agora dadaun ita hare rahun, tamba failansu husi lideransa nasional ne’ebe fahe malu,” hateten Natalino.
Nia mos dehan katak, sira sei tula nafatin Bandeira FRETILIN, iha nia kabas, tamba uluk kedan tempo kolonialista Indonesia. sei iha TL, kumu liman no tebe rai hodi hateten Fretilin, ne’e duni la iha ema ida iha mundu ne’e atu bandu GFM uza bandeira FRETILIN.
Dehan nia GFM iha direitu atu hala’o sira nia aktividade uza atributu Fretilin, tamba sira iha direitu atu defende FRETILIN.
“FRETILIN ba ami hanesan ran ida ne’ebe mak suli tiha ona iha ami nia isin i la iha ema ida iha Timor Leste atu bandu ami, tamba ho Fretilin ami marka ami nia mate hodi defende Fretilin, ne’eduni la iha ema ida atu bandu ami hodi halao aktividades iha rai ida ne’e,”sublinha Natalino.
Estanislau Aleixo da Silva hato’o kestaun ne’e iha Plenaria Estra Ordinaria Tersa-Feira (13/4).
Deputadu n’e afirma katak, katak Konaba servisu ne’ebé Prezidenti CNE halo no Medidas ne’ebe tenki hola ba ema sira ne’ebe utiliza simbolus partidus seluk nian.
Nia mos hateten katak FRetilin la permite ema Partidu seluk lori fali partidu ida nia simbolu mai iha fretilin nia laran para utiluza FRETILIN nian.
“Hau hanoin ita hotu tenki hanoin halo didiak halo nusa mak ita hala’o demokrasia ne’e ba oin para labele utiluza partidu seluk nia simbolu mai iha ema seluk nia Partidu,” ,”katak Deputadu Estanislau.
Nia salienta katak, partidu FRETILIN kontenti wainhira rona husi Comisaun Nacional da Eleisoens (CNE) katak kazu utiliza simbolu Partidu FRETILIN tama ona ba Prokurado Geral da Republika (PGR) no hein lalais ba tribunal hodi rezolve.
“Ami kontenti tebes wainhira Prezidenti Parlamentu Nasional Fernando ‘La Sama’ koalia no PReszidenti CNE Faustino Cardoso, katak kazu ne’e tama tiha ona Prokurador Geral da Republika (PGR) ninian i ami hein buat ne’e ba lalais tribunal para rezolve asuntu ne’e para eleisaun oin mai lalika ulun fatuk moras, la hanesan asu ho busa duni malu,” tenik Deputadu FRETILIN Estanislau da Silva.
Antes ne’e Diretor Nasional dos Registus i Donotariado (DNRN) Mario Ximenes hateten katak, FRETILIN mudansa seidauk sai partidu, tamba seidauk rejistu konstitusional ou legalmente tuir Lei partidu No.3/2004 kona ba partidus politiku.
Mario Ximenes Deklara katak, FRETILIN mudansa to’o agora seidauk bele bolu partidu tamba sira seidauk rejistu tuir Lei partidu nian.
Nune’e mos membru Grupu FRETILI Mudansa (GFM) nudar mos deputadu CNRT Natalino dos Santos afirma, maske to’o oras ne’e FRETILIN seidauk rejistu hanesan partidu ida maibe nia parte la preokupa.
“GFM atu rejistu ka la rejistu atu sai partidu, ida ne’e GFM la hanoin, tamba GFM hanesan forsa movimentu moral ida ho ami nia objektivu atu hadia no dignifika politika partidu FRETILIN ninian ne’ebe agora dadaun ita hare rahun, tamba failansu husi lideransa nasional ne’ebe fahe malu,” hateten Natalino.
Nia mos dehan katak, sira sei tula nafatin Bandeira FRETILIN, iha nia kabas, tamba uluk kedan tempo kolonialista Indonesia. sei iha TL, kumu liman no tebe rai hodi hateten Fretilin, ne’e duni la iha ema ida iha mundu ne’e atu bandu GFM uza bandeira FRETILIN.
Dehan nia GFM iha direitu atu hala’o sira nia aktividade uza atributu Fretilin, tamba sira iha direitu atu defende FRETILIN.
“FRETILIN ba ami hanesan ran ida ne’ebe mak suli tiha ona iha ami nia isin i la iha ema ida iha Timor Leste atu bandu ami, tamba ho Fretilin ami marka ami nia mate hodi defende Fretilin, ne’eduni la iha ema ida atu bandu ami hodi halao aktividades iha rai ida ne’e,”sublinha Natalino.
Polítika Deve Osan
ONG La’o Hamutuk Eziji Governu Esplika Ba Povu
Organizasaun Não Govermental (ONG) La’o Hamutuk Kuarta-Feira (14/-4), eziji Governu atu esplika konaba impaktu polítika deve osan ba povu tamba povu iha direitu atu hatene.
Pesquizador ONG La’o Hamutuk Juvinal Dias Pinto ba Jornal Nacional Diário iha nia kna’ar fatin hateten katak, TL iha dependete ba minarai, besik 98% no ekonomia TL mai husi minarai.
Tamba ne’e dehan Juvinal Pinto nu’udar sosiedade sivil ne’ebé mak durante ne’e luta ba ekonomia sosial no Justisa tauk ho polítika deve osan ne’ebé Governu adopta.
“Ha’u tauk sé karik ita ba imprestimu depois osan ne’e labele sirkula iha TL, to’o ita nia fundu minarai ne’e hotu, ita laiha ona buat seluk ita atu halo, tamba ne’e Governu tenke halo justifikasaun konaba imprestimus ou deve”,Juvinal hateten.
Ho ida ne’e Juvinal Pinto hatutan, La’o Hamutuk sei kria audiensia públika ba komunidade atu halo diskusaun konaba asuntu ne’e.
“Aban (Kinta, red) ami sei halo enkontru públiku ida ho nia objetivu, oinsa povu Timor Leste bele hatene saida mak impaktu husi emprestimu ba futuru jerasaun nian, tamba durante iha tinan 2009 Governu halo tiha ona aprosimasaun diplomátiku lejislasaun balun no koalia mós lei orsamentu jestaun finanseiru”,hateten Juvinal Pinto.
Juvinal Pinto informa katak, Lei fundu minarai artigu 20 hateten katak, labele uza fundu minarai hanesan deve, tamba ne’e wainhira Governu atu halo impresta husi nasaun sira seluk, Governu tenke esplika oinsa bele selu fila fali deve ida ne’e, no osan atu selu tusan ne’e mai husi ne’ebé, tamba fundu minarai automátikamente labele.
Tamba ne’e ONG La’o Hamutuk ne’ebé luta ba ekonomia sosial ne’e husu ba Governu atu justifika klaru, katak osan ne’ebé deve ne’e atu halo saida iha nasaun ida ne’e.
“Sé karik ita nia Bayu Undang ne’ebé fó hela produsaun mai ita ne’e mak maran iha tinan 2023, entaun iha tinan ne’e oinsa TL bele hetan osan husi ne’ebé mak atu selu fila fali deve ne’e, tamba ita nia riku soin hotu ona, tamba nasaun ne’e harii tinan atus ba atus ona, keta halo ba jerasaun ikus mai sai vítima ba deve sira ne’e”,nia dúvida.
Tamba ne’e Juvinal Pinto hateten katak, razaun fundamental Estadu ne’ebé hodi halo imprestimu, entaun Governu tenke esplika ba povu katak, osan ne’ebé impresta ne’e ba investimentu ou uza ba gastus.
Tuir Juvinal Pinto, nasaun ne’e sei falla liu, wainhira Governu ne’e laiha disiplina fiskal.
“Hanesan Projectu Pakote Referendum (PPR), laiha proposta orsamental, tamba ne’e ami tauk hela sé karik Nasaun ne’e halo impresta, depois fó benefísiu deit ba elites. Ha’u hanoin Governu tenke esplika”,nia informa.
Juvinal Pinto informa katak, imprestimus ne’e iha nasaun barak nunka fó benefísiu, tamba osan ne’ebé impresta ne’e la sirkula iha TL ou la ba ekonomia povu nian, maibé ba sirkula iha nasaun ne’ebé fó deve, entaun TL nafatin iha krize finansial.
“Tamba ne’e ami haree ba problema hirak ne’e Governu tenke halo justifikasaun, tamba automátikamente deve sei fó impaktu ba nasaun ida ne’e iha futuru, sé ita deve osan husi rai liur i obrigasaun ba TL atu selu deve hirak ne’e, wainhira ita la selu, ita iha fundu minarai maske labele garantia, maibé sira iha poder no iha obrigasaun ba foti osan imidiatamente”,nia esplika.
Organizasaun Não Govermental (ONG) La’o Hamutuk Kuarta-Feira (14/-4), eziji Governu atu esplika konaba impaktu polítika deve osan ba povu tamba povu iha direitu atu hatene.
Pesquizador ONG La’o Hamutuk Juvinal Dias Pinto ba Jornal Nacional Diário iha nia kna’ar fatin hateten katak, TL iha dependete ba minarai, besik 98% no ekonomia TL mai husi minarai.
Tamba ne’e dehan Juvinal Pinto nu’udar sosiedade sivil ne’ebé mak durante ne’e luta ba ekonomia sosial no Justisa tauk ho polítika deve osan ne’ebé Governu adopta.
“Ha’u tauk sé karik ita ba imprestimu depois osan ne’e labele sirkula iha TL, to’o ita nia fundu minarai ne’e hotu, ita laiha ona buat seluk ita atu halo, tamba ne’e Governu tenke halo justifikasaun konaba imprestimus ou deve”,Juvinal hateten.
Ho ida ne’e Juvinal Pinto hatutan, La’o Hamutuk sei kria audiensia públika ba komunidade atu halo diskusaun konaba asuntu ne’e.
“Aban (Kinta, red) ami sei halo enkontru públiku ida ho nia objetivu, oinsa povu Timor Leste bele hatene saida mak impaktu husi emprestimu ba futuru jerasaun nian, tamba durante iha tinan 2009 Governu halo tiha ona aprosimasaun diplomátiku lejislasaun balun no koalia mós lei orsamentu jestaun finanseiru”,hateten Juvinal Pinto.
Juvinal Pinto informa katak, Lei fundu minarai artigu 20 hateten katak, labele uza fundu minarai hanesan deve, tamba ne’e wainhira Governu atu halo impresta husi nasaun sira seluk, Governu tenke esplika oinsa bele selu fila fali deve ida ne’e, no osan atu selu tusan ne’e mai husi ne’ebé, tamba fundu minarai automátikamente labele.
Tamba ne’e ONG La’o Hamutuk ne’ebé luta ba ekonomia sosial ne’e husu ba Governu atu justifika klaru, katak osan ne’ebé deve ne’e atu halo saida iha nasaun ida ne’e.
“Sé karik ita nia Bayu Undang ne’ebé fó hela produsaun mai ita ne’e mak maran iha tinan 2023, entaun iha tinan ne’e oinsa TL bele hetan osan husi ne’ebé mak atu selu fila fali deve ne’e, tamba ita nia riku soin hotu ona, tamba nasaun ne’e harii tinan atus ba atus ona, keta halo ba jerasaun ikus mai sai vítima ba deve sira ne’e”,nia dúvida.
Tamba ne’e Juvinal Pinto hateten katak, razaun fundamental Estadu ne’ebé hodi halo imprestimu, entaun Governu tenke esplika ba povu katak, osan ne’ebé impresta ne’e ba investimentu ou uza ba gastus.
Tuir Juvinal Pinto, nasaun ne’e sei falla liu, wainhira Governu ne’e laiha disiplina fiskal.
“Hanesan Projectu Pakote Referendum (PPR), laiha proposta orsamental, tamba ne’e ami tauk hela sé karik Nasaun ne’e halo impresta, depois fó benefísiu deit ba elites. Ha’u hanoin Governu tenke esplika”,nia informa.
Juvinal Pinto informa katak, imprestimus ne’e iha nasaun barak nunka fó benefísiu, tamba osan ne’ebé impresta ne’e la sirkula iha TL ou la ba ekonomia povu nian, maibé ba sirkula iha nasaun ne’ebé fó deve, entaun TL nafatin iha krize finansial.
“Tamba ne’e ami haree ba problema hirak ne’e Governu tenke halo justifikasaun, tamba automátikamente deve sei fó impaktu ba nasaun ida ne’e iha futuru, sé ita deve osan husi rai liur i obrigasaun ba TL atu selu deve hirak ne’e, wainhira ita la selu, ita iha fundu minarai maske labele garantia, maibé sira iha poder no iha obrigasaun ba foti osan imidiatamente”,nia esplika.
MNE Zacarias Akuza Média Autór,
Riak Leman: “Ne’e Sala, Presiza Hadia”
Ministru Negosius Estranjeirus (MNE) Zacarias Albano da Costa, ne’ebé akuza médeia nasinal Timor Leste mak sai autór ba ninia kazu no manipula informasaun ba públiku, Xefi Bankada Partidu Sosial Demokrata (PSD) Riak Leman konsidera deklarasaun ne’e sala, tamba ne’e husu Minstru Zacarias tenke hadia nia lia fuan.
MNE Zacarias akuza média, tamba média mak fó sai informasaun konaba nia rejinasaun ne’e ba públiku, no públika nia Short Mesangen Servise (SMS) ne’ebá nia manda ba asesor Primeiru Ministru (PM) Kay Rala Xanana Gusmão.
Xefi Bankada PSD Riak Leman hato’o kestaun ne’e ba Jornalista sira Kuarta-Feira (14/4) iha Parlamentu Nasionál (PN),hafoin partisipa seremonia tomada depose ba Provedoria dos Direitos Humanus no Justisa (PDHJ).
Xefi bankada PSD ne’e salienta tan katak, akuzasaun ne’ebé Ministru Zacarias halo ba média sira ne’e lalós no presiza hadia, tamba nu’udar Ministru tenki hatudu ezemplu diak i labele akuza média sein faktus.
“MNE Zacarias du’un média mak autór ne’e la lós. Sé hanesan ne’e irmão Zacarias mak koalia ida ne’e, no liberdade imprensa iha duni, ha’u hanoin irmão Zacarias koalia ne’e keta sala karik,”presiza hadia,”Riak Leman afirma.
Riak Leman informa katak, média iha direitu atu fó sai problema iha Governu Aliansa Maioria Parlamenta (AMP) ka iha Governu seluk hanesan mós iha parlamentu.
Nia parte hanoin problema ne’ebé akontese iha Governu AMP nia laran ne’e hetan rezolve no la iha tan problema entre membru Governu ho Xefi Governu. Nune’e husu ba Governu AMP tenke servisu nafatin.
“Ha’u hanoin la iha problema ida, mas loloos problema ne’e ha’u sentidu loloos mak rezolve tiha ona i la iha tan problema Governu AMP la’o nafatin, servisu nafatin ba ita nia povu ne’ebé iha nia rai ida ne’e,”hateten Riak Leman.
Xefi Bankada PSD nu’udar mós eis veteranus ne’e salienta katak, tuir Lei média ne’e imparsial, independenti, tamba ne’e nia instituisaun iha nasaun Timor Leste nia laran tomak tenki ajuda atu ne’e média bele la’o ba oin.
“Ha’u hanoin instituisaun hotu-hotu tenki ajuda média ne’e para sai profesional diak liu tan,”katak nia.
Iha parte seluk Deputadu husi bankada Conselho Nacional da Reconstrusaun Timor Leste (CNRT), Aderito Hugo da Costa hateten katak, média iha direitu atu halo publikasaun sa tan ba kargu públiku hanesan Ministru.
“Ita des-esperadu tiha ona ne’e mak ita komesa dun ema arbiru ona,”katak Aderito Hugo.
Iha sorin seluk Xefi Bankada Parlamentar Frente Revolusionária Timor Leste Independenti (FRETILIN) Aniceto Guterres afirma katak, jornalista sira ne’e hanesan sé hela gravador ba mak koalia mak sai iha nutísia, ne’ebé atu dehan ba média mak bosok mós ladiak.
Nia mós hanoin katak Ministru Zacarias agora sei desesperadu hela ne’ebé bele kompriende nia situasaun.
“Ha’u dehan ba ita bo’ot sira média lalika tauk, tamba ne’e hanesan gertak sampal ida atu despaisa deit média tamba nia desesperadu hela imi publika tan informasaun hirak ne’e nia situasaun ne’e difisil hela,”katak Xefi Bankada FRETILIN.
Nune’e mós Xefi Bankada Partidu Unidade Nasional (PUN) Fernanda Mesquita Borges hateten katak, kazu Minstru Zacarias ne’ebé du’un fali ba média dehan katak média mak autór ne’e loloos labele halo ida ne’e, tamba ida ne’e média nia servisu.
“Ha’u husu média kontinua halo, atu se-se deit informasaun diak ka aat fó sai ba ema ne’e depois esplika rezolve agora diak malu, fó sai para povu hodi hatene, tamba sira la’os ukun sira nia-an, mas ukun nasaun. I media pilar implementar ida demokrásia ninia atu fó informasaun ba públiku,” katak Xefi Bankada PUN.
Nia salienta liu tan katak sé Governu monu, entaun monu deit ba, maibé média tenki fó sai para públiku bele hatene saida mak akontese iha Governu nia laran.
“Média tenki fó sai, iha papél média nian la iha ema ida atu trava, média fó sai para povu bele hatene para média bele preparadu i povu mós bele analiza tamba sira la’os ukun nia maibé sira ukun ba nasaun,”tenik Fernanda Borges.
Ministru Negosius Estranjeirus (MNE) Zacarias Albano da Costa, ne’ebé akuza médeia nasinal Timor Leste mak sai autór ba ninia kazu no manipula informasaun ba públiku, Xefi Bankada Partidu Sosial Demokrata (PSD) Riak Leman konsidera deklarasaun ne’e sala, tamba ne’e husu Minstru Zacarias tenke hadia nia lia fuan.
MNE Zacarias akuza média, tamba média mak fó sai informasaun konaba nia rejinasaun ne’e ba públiku, no públika nia Short Mesangen Servise (SMS) ne’ebá nia manda ba asesor Primeiru Ministru (PM) Kay Rala Xanana Gusmão.
Xefi Bankada PSD Riak Leman hato’o kestaun ne’e ba Jornalista sira Kuarta-Feira (14/4) iha Parlamentu Nasionál (PN),hafoin partisipa seremonia tomada depose ba Provedoria dos Direitos Humanus no Justisa (PDHJ).
Xefi bankada PSD ne’e salienta tan katak, akuzasaun ne’ebé Ministru Zacarias halo ba média sira ne’e lalós no presiza hadia, tamba nu’udar Ministru tenki hatudu ezemplu diak i labele akuza média sein faktus.
“MNE Zacarias du’un média mak autór ne’e la lós. Sé hanesan ne’e irmão Zacarias mak koalia ida ne’e, no liberdade imprensa iha duni, ha’u hanoin irmão Zacarias koalia ne’e keta sala karik,”presiza hadia,”Riak Leman afirma.
Riak Leman informa katak, média iha direitu atu fó sai problema iha Governu Aliansa Maioria Parlamenta (AMP) ka iha Governu seluk hanesan mós iha parlamentu.
Nia parte hanoin problema ne’ebé akontese iha Governu AMP nia laran ne’e hetan rezolve no la iha tan problema entre membru Governu ho Xefi Governu. Nune’e husu ba Governu AMP tenke servisu nafatin.
“Ha’u hanoin la iha problema ida, mas loloos problema ne’e ha’u sentidu loloos mak rezolve tiha ona i la iha tan problema Governu AMP la’o nafatin, servisu nafatin ba ita nia povu ne’ebé iha nia rai ida ne’e,”hateten Riak Leman.
Xefi Bankada PSD nu’udar mós eis veteranus ne’e salienta katak, tuir Lei média ne’e imparsial, independenti, tamba ne’e nia instituisaun iha nasaun Timor Leste nia laran tomak tenki ajuda atu ne’e média bele la’o ba oin.
“Ha’u hanoin instituisaun hotu-hotu tenki ajuda média ne’e para sai profesional diak liu tan,”katak nia.
Iha parte seluk Deputadu husi bankada Conselho Nacional da Reconstrusaun Timor Leste (CNRT), Aderito Hugo da Costa hateten katak, média iha direitu atu halo publikasaun sa tan ba kargu públiku hanesan Ministru.
“Ita des-esperadu tiha ona ne’e mak ita komesa dun ema arbiru ona,”katak Aderito Hugo.
Iha sorin seluk Xefi Bankada Parlamentar Frente Revolusionária Timor Leste Independenti (FRETILIN) Aniceto Guterres afirma katak, jornalista sira ne’e hanesan sé hela gravador ba mak koalia mak sai iha nutísia, ne’ebé atu dehan ba média mak bosok mós ladiak.
Nia mós hanoin katak Ministru Zacarias agora sei desesperadu hela ne’ebé bele kompriende nia situasaun.
“Ha’u dehan ba ita bo’ot sira média lalika tauk, tamba ne’e hanesan gertak sampal ida atu despaisa deit média tamba nia desesperadu hela imi publika tan informasaun hirak ne’e nia situasaun ne’e difisil hela,”katak Xefi Bankada FRETILIN.
Nune’e mós Xefi Bankada Partidu Unidade Nasional (PUN) Fernanda Mesquita Borges hateten katak, kazu Minstru Zacarias ne’ebé du’un fali ba média dehan katak média mak autór ne’e loloos labele halo ida ne’e, tamba ida ne’e média nia servisu.
“Ha’u husu média kontinua halo, atu se-se deit informasaun diak ka aat fó sai ba ema ne’e depois esplika rezolve agora diak malu, fó sai para povu hodi hatene, tamba sira la’os ukun sira nia-an, mas ukun nasaun. I media pilar implementar ida demokrásia ninia atu fó informasaun ba públiku,” katak Xefi Bankada PUN.
Nia salienta liu tan katak sé Governu monu, entaun monu deit ba, maibé média tenki fó sai para públiku bele hatene saida mak akontese iha Governu nia laran.
“Média tenki fó sai, iha papél média nian la iha ema ida atu trava, média fó sai para povu bele hatene para média bele preparadu i povu mós bele analiza tamba sira la’os ukun nia maibé sira ukun ba nasaun,”tenik Fernanda Borges.
PN Fó Apoiu Servisu PDHJ
Prezidenti Parlamentu Nasionál (PN) Fernando ‘La Sama’ de Araújo no reprezentante Bankadas Parlamentares fó apoiu nafatin ba servisu Provedoria dos Direitus Humnus i Justisa (PDHJ), ne’ebe servisu iha tinan hat nian laran. Tamba PDHJ ne’e instituisaun indenpendenti ida ne’ebé hala’o nia kna’ar ho responsabilidade, integridade no imparsialidade tuir nia kompeténsia Konstitusionál.
Fernando ‘La sama’ de Araújo hato’o lia hirak ne’e iha ninia mensajen ba PDHJ iha plenária Kuarta-Feira (14/4).
Prezidenti PN La Sama informa katak, Parlamentu Nasionál kumpri nia dever, nia kompeténsia konstitusional no tuir lei ne’ebé mak vigora ne’ebé relasaun ho servisu Provedoria dos Direitus Humanus i Justisa (PDHJ) nian. Nune’e mós parlamentu nasional fó mós parabens ba Provedor ho nia adjuntu nain rua, ho esforsu PDHJ bele koñese no respeita liu tan direitu humanus.
“Ami nia Parebens ba Proverdor no Adjuntu nain rua, hau fiar metin katak, ho ita bo’ot sira nia esforsu nu’udar poinse dor ba área direitus humanus no justisa, ita sei halo buras, haklean liu tan koñesimentu no respeitu ba direitus humanus atu bele implementa ihá ita nia nasaun foun ida ne’e, no servisu boa governasaun ninia,”katak La Sama.
Nia parte hanoin no kondisoens balu ne’ebe Provedor soe ona hanesan esperensia ninian konesementu ninian iha tempo badak ne’ebe involve an iha servisu ne’e.
Tamba dala barak koalia konaba direitus humanus mais dala oituan deit mak koalia konaba dever hanesan sidadaun ba nasaun foun Timor Leste ne’e i dala barak mós koalia barak konaba justisa, mas la koalia barak konaba dalan atu ba justisa ne’e oinsa.
La Sama deklara katak, ba oin Provedoria ho adjuntu nain rua bele fiar metin iha Parlamentu Nasionál atu bele asesu Parlamentu nia apoiu tomak.
“Ami fiar katak la iha instituisaun ida lakohi hetan susesu wainhira la iha partisipasaun kolaborasaun apoiu husi instituisoens sira seluk liu-liu institusoens do Estadu no orgaun soberania Estadu nian,”tenik Prezidentin PN Fernando La Sama.
Aleinde ne’e Xefi Bankada Partidu Unidade Nasional (PUN) Fernanda Mesquita Borges hateten katak, Provedoria nia diskursu ne’ebé halo iha Parlamentu Nasionál ne’e hanoin fali no tenki kontinua iha parlamentu apoia nia.
Tamba ne’e husu para nia ezijensia liu iha implementasaun relatóriu sira ho orgaun do Estadu no bele hakerek obstákulu mai iha parlamentu atu bele Estuda oinsa bele foti problema sira ne’e no bele hadia.
“Ami presiza nia tulun para atu hadia nia lei rasik,”tenik Fernanda Borges.
Nue’e mós iha sorin seluk Xefi Bankada Parlamenta FRETILIN Aniceto Guterres hateten katak, durante ne’e PDHJ hanesan instituisaun ne’ebé foun, maibé sira konsege estabelese instituisaun ne’e, Provedoria hala’o servisu diak ho imparsialidade no independenti.
Partidu FRETILIN iha esperansa bo’ot katak, tinan hat mai ne’e Provedor sei servisu diak liu tan.
Fernando ‘La sama’ de Araújo hato’o lia hirak ne’e iha ninia mensajen ba PDHJ iha plenária Kuarta-Feira (14/4).
Prezidenti PN La Sama informa katak, Parlamentu Nasionál kumpri nia dever, nia kompeténsia konstitusional no tuir lei ne’ebé mak vigora ne’ebé relasaun ho servisu Provedoria dos Direitus Humanus i Justisa (PDHJ) nian. Nune’e mós parlamentu nasional fó mós parabens ba Provedor ho nia adjuntu nain rua, ho esforsu PDHJ bele koñese no respeita liu tan direitu humanus.
“Ami nia Parebens ba Proverdor no Adjuntu nain rua, hau fiar metin katak, ho ita bo’ot sira nia esforsu nu’udar poinse dor ba área direitus humanus no justisa, ita sei halo buras, haklean liu tan koñesimentu no respeitu ba direitus humanus atu bele implementa ihá ita nia nasaun foun ida ne’e, no servisu boa governasaun ninia,”katak La Sama.
Nia parte hanoin no kondisoens balu ne’ebe Provedor soe ona hanesan esperensia ninian konesementu ninian iha tempo badak ne’ebe involve an iha servisu ne’e.
Tamba dala barak koalia konaba direitus humanus mais dala oituan deit mak koalia konaba dever hanesan sidadaun ba nasaun foun Timor Leste ne’e i dala barak mós koalia barak konaba justisa, mas la koalia barak konaba dalan atu ba justisa ne’e oinsa.
La Sama deklara katak, ba oin Provedoria ho adjuntu nain rua bele fiar metin iha Parlamentu Nasionál atu bele asesu Parlamentu nia apoiu tomak.
“Ami fiar katak la iha instituisaun ida lakohi hetan susesu wainhira la iha partisipasaun kolaborasaun apoiu husi instituisoens sira seluk liu-liu institusoens do Estadu no orgaun soberania Estadu nian,”tenik Prezidentin PN Fernando La Sama.
Aleinde ne’e Xefi Bankada Partidu Unidade Nasional (PUN) Fernanda Mesquita Borges hateten katak, Provedoria nia diskursu ne’ebé halo iha Parlamentu Nasionál ne’e hanoin fali no tenki kontinua iha parlamentu apoia nia.
Tamba ne’e husu para nia ezijensia liu iha implementasaun relatóriu sira ho orgaun do Estadu no bele hakerek obstákulu mai iha parlamentu atu bele Estuda oinsa bele foti problema sira ne’e no bele hadia.
“Ami presiza nia tulun para atu hadia nia lei rasik,”tenik Fernanda Borges.
Nue’e mós iha sorin seluk Xefi Bankada Parlamenta FRETILIN Aniceto Guterres hateten katak, durante ne’e PDHJ hanesan instituisaun ne’ebé foun, maibé sira konsege estabelese instituisaun ne’e, Provedoria hala’o servisu diak ho imparsialidade no independenti.
Partidu FRETILIN iha esperansa bo’ot katak, tinan hat mai ne’e Provedor sei servisu diak liu tan.
PSD La Konsistente Iha PN
Partidu Sosial Demokrata (PSD) nu’udar mós membru Aliansa Maioria Parlamentar (AMP) lakonsistente ba sira nia pozisaun polítika iha Parlamentu Nasional (PN).
Tamba iha Segunda-Feira (12/04) Sekretáriu Estado Konselho Ministru (SEKM) Hermenegildo Pereira nu’udar mós Porta Voz IV Governu Konstitusional Aliansa Maioria Parlamentar (AMP) ne’ebé reprezenta Governu liu husi Ministru Negósius Estranjeiru Zacarias Albano da Costa wainhira aprezenta Lei Precedencias Protócolu Estadu maibé PSD walk out (sai husi plenária, red) husi plenária.
Razaun PSD nia halo walk out husi Plenária hanesan aktu polítika kritika ba Sekretariu Estadu Konsellu Ministru Hermenegildo Pereira, tamba tuir lolos lei ne’e Ministru Negosius Estranjeiru (MNE) Zacarias Albano da Costa nia kompeténsia no Ministru Zacarias mak tenki Defende, la’os Sekretariu Estadu Konsellu Ministru Hermenegildo mak aprezenta fali.
Maibé iha plenária Tersa-Feira (13/04) iha diskusaun kontinuasaun ba lei refere membrus bankada PSD marka hikas fali sira nian prezensa iha plenária hodi tuir diskusaun to’o rohan.
Iha aprezentasaun lei ne’e iha Segunda-Feira Vice Preszidenti Parlamentu Nasional Maria Paixão ne’ebé hanesan mós membru Partidu Sosial Demokrata inkliu mós deputadu sira seluk husi bankada Parlamentar PSD nia laran Walk Out husi plenária.
Istória hakerek hela nafatin katak, pozisaun Walk Out husi plenária la’os ona buat foun ba PSD tamba iha Parlamentu Primeiru Lejislatura wainhira iha debate Orsamentu Jerál do Estadu mós bankada PSD no Partidu Demokrátiku (PD) halo walk out bei-beik.
Alende ne’e iha Parlamentu Segundu Lejislatura ne’e mós Partidu bankada Frente Revolusionária Timor Leste Independenti (FRETILIN) iha debate Orsamentu Jeral do Estadu tinan fiskal 2008-2009 mós walk out.
Kamis, 01 April 2010
Folin Fos MTCI La Tuir Presu Ne'ebe Determinadu
Prezidenti Parlamentu Nasional (PN) Fernando ‘Lasama’ de Araujo, husu ba Ministru Turismu Comercio i Industria (MTCI), Gil Alves atu hadia sistema servisu iha 24 Oras hodi rezolve problema povu, tamba to’o oras ne’e folin fos la tuir preso 12 Dollar Amerkano ka da saku ne’ebe governu determina maibe iha Merkado folin sae too 15 Dollar Amerikano ka da saku.
Fernando ‘Lasama’ de Araujo hato’o kestaun ne’e ba Jornalista Sira Tersa (30/3) iha Parlamentu Nasional relasiona ho folin fos nebe kuaze laiha ona kontrolu folin governu nian nee husi MTCI.
Presidente Parlamentu Nasional dehan tan buat ne’ebe hamlaha ne’e labele tunda-tunda fali, maibe tenki rezolve tamba Estadu Timor Leste iha kbi’it atu ajuda, nune’e mos Ministru kompetente labele hanoin sai baliur mak barak no tur deit fatin.
“Hau hanoin povu hamlaha labele tunda, Estadu ne’e iha kbi’it hela iha fasilidade atu ajuda, Ministeriu kompatetente tenki fera ulun sebele servisu 24 oras lori rezolve problema sira ne’e labele hanoin sai ba liur mak barak liu, maski problema barak iha rai laran, tur iha restorante mak barak. Fokus ba servisu ba rezolve problema povu nian,” realsa Lasama.
Tuir Lasama katak, fos agora la mentavel tebes no ema hotu mengeluh ba folin fos no distribuisaun fos iha Teritorio Timor Leste laran tomak.
“Hau husu ba Governu liu husi Ministru Turismu Comersiu i Industria (MTCI) Gil Alves, atu hare buat ne’e ho diak ne’e hodidiak atu rezolve iha tempo badak, la iha buat ida mak ita nia kakutak la to’o ita atu rezolve, ” katak Lasama.
Prezidenti Palamentu hatutan katak, nia parte uluk sujere atu labele involve deit xefi suku, maibe involve Autoridade loka nomos komandante PNTL inkliu mos Amo Paroqui sira hotu para bele kontrola malu i labele fo deit ba ida.
“Hau hanoin para ita kontrola malu diak ne’e mak, ita fo responsabilidade ida ba iha Subdistritu para atu tau matan to’o iha ne’eba, ne’e karik iha falha ruma ita husu Administrador, Amo Paroqui, no Komandante PNTL sira, ne’e hau nia hanoin, mais ne’e poder Ezekutivu sira nian atu haree buka dalan,” sujere Prezidenti PN Fernando Lasama.
Selasa, 30 Maret 2010
Livru “Vou Conecer A Vida” Iha Negativu Barak
La Sama Husu Revizaun Livru ‘Vou Conecer A Vida’, Ne'ebe Ministreriu Edukasaun produz atu hanorin iha Ensinu Baziku Terseiru Ano nebe'e sai preokupasaun bo'ot membru Parlamento Nasional no inan aman alunus nian ne'e, Presidente Parlamento Nasional Fernando ‘La Sama’ de Araujo hatete se livru ne'e sei iha negativu barak diak liu halo revizaun.
Prezidenti PN ne’e mos fo exemplo katak, uluk IRI ne’ebe halo Livru kona-ba Likrauk ninia, maibe iha protestu bar-barak ne’ebe retira fali livru ne’ebe atu produz ne’e.
Maibe agora iha ME ne’ebe hanoin katak atu halo edukasaun sexual, maibe husi Publiku haree sasaran la tepat. Tamba estudante tresiru ano Ensini Baziku sei labarik ne’ebe sei nurak liu para atu hanorin materia ne’e.
“Hau hakarak hateten ita iha sosiedade mesak ita nia dutrina rasik, maske balu dehan universal, maibe ita iha tradisaun rasik,” tenik Lasama.
Nune’e mos Prezidenti PN Lasama esplika katak, ba iha rai seluk hanesan europa kuaze treseiro ano ne’ebe sei labarik ki’ik-oan maibe sira introduz ona buat barak iha sira nia ulun inklui mos sexual ida ne’ebe mak hanesan nakloke tebes, maibe iha nasaun Timor Leste seidauk iha ne’ebe tenki hanoin no hare didiak mak produz Livru.
Langganan:
Postingan (Atom)