FRETILIN Kontinuador Funu Dom Boaventura

Jerasaun Dom Boaventura, João Noronha hateten katak, Partidu FRETILIN hanesan kontinuador funu Manufahi (Dom Boaventura) halo iha tinan 98 liu ba hodi luta ba ukun rasik an, tamba FRETILIN partidu úniku ne’ebe hamrik hodi defende prinsipiu ne’e.

João Noronha hato’o lia hirak ne’e iha serimonia vizita lideransa Partidu FRETILIN ba uma lisan Dom Boaventura (Uma Lisan cornel) foin lalais ne’e iha Aldeia Bemeta, Betano, Same, Manufahi.

Tuir João Noronha katak, nu’udar jerasaun mate restu funu Manufahi nian tinan 1912 mak prezensa ho orgulhu wainhira FRETILIN halo vizita ba uma lisan no fatin funu Dom Boaventura.

“Ami nu’udar jerasaun Dom Boaventura senti orgulho, tamba nu’udar partidu úniku istóriku iha Timor Leste mak hamri’ik hametin povu maubere nia istória iha tempu ne’eba,” katak João.

Nia salienta katak, partidu úniku ne’ebe hamrik hodi eziji politikamente ba eis kolonizador Portugues iha Timor Leste no ba mundu internasional atu fó indepensia mediata ba destinu Timor Lorosa’e.

“FRETILIN partidu uniku ne’ebe rezeita totalmenta tranzisaun husi Potugesa no integrasaun ho Indonesia,maibé hamri’ik hodi luta ba ukun rasik-an,” dehan jerasaun Dom Boaventura, João Noronha.

Nia mos informa katak, iha tempo ne’e fulan Junu 1947 FRETILIN mai hodi buka rasik to’o iha rezidensia Dom Boaventura atu hatene istoria luta Manufahi nia tomak.
“Ohin ita sira liu husi komitiva tomak sai hilas fali mak iha fatin ida ne’e, i Ami hein katak la ho sesaun seluk, maibe hodi hametin diak liutan no hanaran diak liutan,”katak, João.

Alende ne’e jerasaun Dom Boaventura mos fó hanoin ba nain ulun Partidu Assosiaun Sosial Demokratika Timorrense (ASDT) iha nia fatin ne’ebe iha loron 28 Novembru 1975, ne’ebe Fancisco Xasvier sai proklamador independensia no Francisco Guterres ‘Lu-olo hanesan Proklamador Restaurasaun.

“Ami fo hanoin ba nain ulun partidu ASDT iha fatin ne’eba katak iha loron 28 Novembru 1975 husi ita nia Prezidenti Francisco do Amaral halo proklamasaun independensia unilateral ninian,no sei moris hanesan proklamador, no ita nia maun bo’ot Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ hanesan Proklamador restaurasaun tuir mai,” informa João.

Istoria Funu Manufahi
Tuir istoria Revolusaun Timor Leste (TL) hasoru kolonialista Portugues sira iha tinan 98 liu ba Dom Boaventura ne’ebé mak sai hanesan hun ba revolusaun Timor Leste ida ne’e hodi hasoru kolonialista sira, tamba Revolusaun Dom Boaventura ne’e mosu la’os malae (kolonialista) mak bok nia fen mak halo funu, maibe nia kontra ambisaun teretorial kolonialista iha TL.

Revolusaun ne’ebé Dom Boaventura halo ne’e la’os, kolonialista sira mak bok nia fen mak nia halo funu, maibe Don Boaventura ninia inisiativa no prinsipiu mak nia kontra ambisaun teretorial kolonialista iha nasaun Timor Leste ne’e.

Maski revolusaun ne’e nia halo maibe liu rai barak mak la aseita ho ninia prinsipiu ne’e atu halo funu hasoru kolonialista sira iha Timor Leste.

Iha momentu ne’eba Dom Boaventura mos aproveita iha loron komemorasaun da implatasaun da republika i demisaun de monartiku iha loron 5 Outubru 1906 iha Dili, halibur malu ho liu rau Lorosa’e, Loro Monu atu halo revolusaun globa ida iha toru teritoriu Timor atu duni sai malae.

Maibe iha momentu ne’eba Dom Boaventura la biban atu halo revolusaun ne’e, tamba iha liu rai balu ne’ebé hakarak no iha liu rai balu lakohi atu halo revolusaun hodi duni kolonialista sira iha Timor Leste.

Iha memontu ne’eba Dom Boaventura nia hanoin mesak katak, problema ita sei naruk, tamba ne’e nia la hein tan i ikus liu to’o ona iha segunda komemorasaun da implatasaun da republika invaze dili iha loron 5 outubru 1910, Dom Boaventura kontinua eziste nafatin, maibe iha ona Governu kolonial de Timor pormove i publika ona dekretu lei ida iha loron 13 Setembru 1906, hodi hasai dignidade liu rai Lorosa’e, Loro-Monu nia hotu no fó supsidiu inpostu husi koberadu povu maubere nia kosa Bén no sira tente diak ohin sira lakohi.

Tamba ne’e iha tinan 1905 iha Governador Sujesto Joaquim da Silva nia tempo ne’ebé atu halo nusa mak apodera rai ida ne’e iha Governu Portugues nia lima i Governador ne’e mos husu ba Governu central ninia nai rua atu haruka forsa mai husi Macao, Afrika no India ho material pezadu hodi mai halo estabelesimentu Kuartel Jendral iha kaiketu Motael.

Maibe forsa iha momentu ne’eba mai iha Timor Leste ne’e ninia objetivu la’os atu halo diak ba Timor Leste, maibe mai atu halo debate ida para liu rai sira ne’ebé de Juvidiente ba Governu Portuges ne’e iha momentu ne’eba tenki liu husi sistema funu deit (Boaventura Mar gera de pasifikasaun).

Iha mementu ne’eba Gera de pasifikasaun ne’e komesa hahu ona husi Lorosa’e no Loro-Monu hanesan hotu i kuandu liu rai sira ne’ebé mak la obedese lei kolonialista nia maka sira tenki hakurada husi funu ida ne’e, nune’emos forsa sira ne’ebé mai ne’e la’os hanesan forsa armada bai-bain sira hanesan arma branca sai husi Timor, maibe sira ne’e ho armadu kilat kompletu ho ró ahi funu rua ne’ebé ida mai husi Macau ho naran Caenoira da patria no ida seluk Caenoeira de Bengo ne’ebé sosa iha Holanda (Indonesia) hori mai Timor .

Tamba ne’e funu iha Manufahi sira tiru kainau mai Manufahi, nune’e mos Jip ida husi Caenoeira da Patria halo kontrola iha parte norte nian.

Iha momentu funu 1912 nia laran Dom Boaventura konbate mesak hodi kontra ida ne’e mas labele, maibe iha prinsipiu tinana 1911 husi governador ne’ebé troka husi Filomenu da Camra ne’ebé haruka ona forsa mai para ka konsentradu iha Aileu para atu avansa mai Manufahi, tamba Dom Boaventura uniku ulun to’os atu obedese ba Governu iha tempo ne’eba.

Wainhira forsa sira ne’ebé avansa ba Manufahi ne’e iha frente tolu, ne’ebé mak ida iha klaran komanda rasik husi Governador Filimino da Camra, husi lorosa’e ninia komesa husi Manatuto, Liquidoe to’o iha fatuk kuak ne’ebé komanda husi Dom Rui Rebeiro Noronha ne’ebé ho moradores hamutuk rehun sanulu resin (1000 resin) i husi Loro Monu Capitaun Joaquim Almeida Baleti ho Alferse ne’ebé hamutu ho liu rai Nacavai Ainaro nuan hodi ataka malu husu parte Oeste, nune’e Dom Boaventura senti afisu tamba nia mesak ona. Maibe Dom Boaventura nia forsa sai nafatin ba tiru malu iha Cablaki i duni to’o fali iha Ailei i balu mos funu to’o iha Soibada, tamba kila ho rama deit la bele hasoru sira.

Momentu ne’eba mos forsa sira komesa avansa ema komesam elimina postu-postu sira ne’ebé Dom Boaventura koloka ne’e, para hodi avansa mai tama iha Cablake, Riak, Lelaku mak foin nakfera i iha loron 5 Augusto 1912, Dom Boaventura ho ninia familia tomak halai ba iha tasi ibun hodi subar i povu sira iha Riak ema kapta Quadru Mil Quinentus (1500) kaptadu hodi ba iha Holarua iha ne’eba balu kastigu iha tina tolu nia laran no balu iha Ailok Laran Trez Mil ital, nune’e sira ne;’ebe mate iha funu ne’e Dom Boaventura lakon Trez mil Quadru Sentus Vinte Quadru (3424) hola faisa tombadu luta sangreita ida ne’e, i sira ne’ebé kapturadu ba halo servisu pezadus hamutuk Doize mil Quinentus (2500) vitimadus i nia restu balu ne’ebé talves sei moris nasaun ne’e Timor Leste.

Antes funu ne’e akontese Manufahi ne’e Dom Boaventura mos halo drama de masakre ida iha Vila Same hodi oho komandante militar regiaun Manujfahi nian tenete Paul Alvo da Silva, iha momentu ne’eba sira oho hotu kapitaun ne’e hodi abertura da revolusaun iha loron 24 Desembru 1911. Nune’e iha fulan Janeiru 1912 funu to’o termina iha loron 23 Augustu 1912, ne’ebé agora halo ona tinan 98 ba revolta da revolusaun, no falta tinan rua oin mai 2012 Timor Leste kompleta insentenariu da revolusaun redu tadu pelu Portugues.

Nune’e mos sistema adminiatrativa iha tempo Dom Boaventura nian mak fahe ba Sub-regiaun ha’at mak hanesan regiaun mak hela iha Luak Sub-regiaun mak Holarua, Lete-foho ho lia Lima.