Prezidenti kompanhia Woodside, Don Voelte hatete nia parte respeitu posisaun Primeiru Ministru Xanana Gusmão atu dada pipeline kampo mina Greater Sunrise mai Timor Leste (TL) maibe presisa tur hamutuk bele hetan solusaun nebe propriu.
Don Voelte hatoo lia hirak wainhira hatan perguntas konaba posisaun Primeiru Ministru Xanana nebe hakarak pipeline Sunrise nee mai Timor Leste.
“Ami respeitu Primeiru Ministru, respeita Presidente Republika no respeita Parlamento Nasionál”dehan Don Voelte, hafoin hasoru malu ho eis Primeiru Ministru ne'ebe mos nudar aktual Sekretario Geral partido Oposisaun, FRETILIN, Dr. Mari Alkatiri, iha Farol, Dili.
Nia mos lembra katak kuaze negosisaun ba kampo mina Greater Sunrise ne’e dala tolu nulu ona (30) maibe oinsa atu konklui pozisaun Timor Leste nian.
Konaba oinsa posisaun Woodside nian ba proposta Floating LNG nebe Governu Timor Leste rejeita, Prezidenti konpanhia Woodside nee hateten, Propsosta ne’e sira, nia nudar Joint Venture iha obrigasaun atu desemvolve deskritivu tebtebes saida maka obsaun diak liu ba obsaun desemvolvimentu no obsaun komersial.
“Proposta ida ne’e atu ita hahu diskusaun ba informasaun, ami promove informasaun barak hodi hatudu ami nia posisaun. Maibe agora ami halo diskusaun ho Governu Timor Leste no grupo intresado (stakeholder) iha nee atu debate,”tenik nia.
Posisaun Governu Timor Leste nian maka atu lori pipeline ne’e mai Timor, Presidente Woodside ne’e hatan nia respeita tebtebes posisaun Primeiru Ministru ba tempo ne’e maibe Joint Venture deskobre oinsa atu bele hetan solusaun ne’ebé proprio.
Husu mos konaba karik laiha posibililidade atu dada pipeline ne’e mai Timor Leste nia hatan katak teknikamente, la’os deit teknolojia, ida ne’e difisil, maibe teknikamente viabel atu halo ida ne’e.
“Ami fiar ekonomikamente bele halo ida ne’e maibe absolutamente ita hatene, ita halo planu ba fatin, ida ne’e halo sidadaun Timor Leste hetan benefisiu husi desemvolvimentu kampo ne’e, la’os osan, osan parte ida husi desisaun maibe ita espera atu halo oinsa povu no Governu Timor Leste kona ba edukasaun, servisu no uportunidade ba povu Timor Leste , la’os finansiamentu maibe halo sira moris diak, no kontenti ba produsaun husi desemvolvimentu kampo ida ne’e, no ida ne’e mak ami nia intensaun,” dehan Don Voelte.
Visita Woodside ho ninia joint venture mai Timor Leste durante loron tolu nia laran hodi hasoru malu ho grupo intersado sira konaba tasi Timor noa sei rona advise no komentariu balu husi parte Timor Leste nian.
Iha uportunidade hanesan Sekretario Geral Partido Fretilin, Dr. Mari Alkatiri hatete nia parte mantein Pozisaun katak kadoras Pipeline Greater Sunrise tenki dada mai Timor Leste.
Eis Primeiru Ministru iha primeiru governu konstitusional nee deklara katak sei iha asuntu ida iha Timor Leste que iha konsensu mak atu Pipeline mai Timor Leste, ne’ebé nia hateten klaru, klaru ona.
“Ha’u hatete ba sira katak ha’u la bele uza argumentus tenknikus, tamba ha’u la iha imformasaun nein mai husi Governu nein mai husi Joint Venture, ha’u la gosta koalia naran-naran deit,”katak Alkatiri.
Alkatiri dehan ba Joint Venture katak sira tenki konsidera sira nia proposta ne’e hanesan starting point atu hahu prosesu la’os pontu final iha ne’e.
“Ha’u triste katak Governu ne’e ninia pozisaun halo tauk tiha pontu final ona, ne’e la los. Ita hein sira atu aprezenta proposta ida ita tenki loke odamatamn para halo diskusaun.
Nia mos eplika, Timor Leste iha preferensia tolu agora, Joint Venture sira hahu ho proferensia lima, agora sira nian ida deit. Sira uluk dehan opsaun lima depois tun ba tolu i tun fali ba rua, agora ida deit mak floting.
“Ita hela ho tolu agora Australia hakarak lori ba Darwin, Timor Leste hakarak lori mai i Joint Venture hakarak iha floting, entaun halo nusa ita la tur hamutuk par halo negosiasaun, ne’e hatudu deit katak ita la iha kapasidade, la iha seguransa no ita la senti ita nia an iha kbi’it atu hahu negosiasaun,” dehan Alkatiri.
Prosesu tasi Timor ne’e, negosiasaun uluk quedas, negosiasaun que susar, negosiasaun que todan tebes tau nia (Alkatiri) kabas hala’o la tur deit dehan la kohi, ohin fó la iha negosiasaun.
“Se ha’u mak nune’e ida oras ne’e fundu mina rai mos la iha, se ha’u mak uluk dehan imi fó mai ami ou la iha negosiasaun la iha akordu, entaun fondu mina rai la iha. Ha’u hanoin Planu Estrategiku Desenvolvimentu Nasional mos la iha ona,”deklara Alkatiri.
Tuir akordu entre Timor Leste ho Australia negosiasaun ba kampo mina Greater Sumrise nee too 2013, se too tinan 2013 laiha akordu entre nasaun rua ho kompania woodside maka akordu nee la fale ho tama ba negosiasaun foun.
Minggu, 23 Mei 2010
Tinan 36 Transformasaun ASDT Ba FRETILIN
PR Horta Fó Rekonesimentu Ba Lu-Olo
Komemorasaun Loron Aniversariu Ba dala XXXVI (360) Asosiasaun Sosial Demokrata Timorense (ASDT) transforma ba Partidu FRETILIN. Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN MAri Alkatiri Konvida Prezidenti da Republika (PR) Jose Ramos Horta hodi entrega Sertifikadu rekonesimentu husi Partidu FRETILIN ba Prezidenti Partidu FRETILIN Francisco Guterres ‘Lu-Olo’.
Iha serimonia aniversariu ba dala 360 ASDT Tranforma ba Frenti Revolusionariu Timor Leste Independenti (FRETILIN), Partidu FRETILIN aproveita mos entrega sertifikadu ba veteranu hamutuk 41 ne’ebe inklui mos Prezidenti Partidu FRETILIN Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ hanesan rekonesimentu ba Veteranus sira.
Partidu FRETILIN hanesan partidu ne’ebe luta ba ukun rasik an hahu husi 1975 to’o iha tinan 1999 ne’ebe fo onra ba militante no kuadru FRETILIN nian.
“Hau iha ne’e nudar Prezidenti da Republika omenazen ba membru Comite Central FRETILIN (CCF) hotu-hotu ne’ebe fo sira nia vida liu-liu entre 1975 no 1977,” dehan Prezidenti Republika Jose Ramos Horta.
Prezidenti Republika haten katak, nia parte la konta luta tomak, tamba luta ne’ebe naruk tebes, no difikuldades oi-oin, ne’ebe istoria hatene to’o 1999.maibe Comite Centra ne’ebe aguenta luta iha situasaun ne’e laran.
“Ami fila iha 1999 kuaze hotu-hotu mohu Sira ne’e hahu husi Nicolau Lobato, Hau iha ne’e homenazen ba sira hotu ho sira nia espiritu sira nia hanorin, sira nia inspirasaun ba ita,” dehan PR Horta.
Sertifikadu ne’e hanesan simbolu rekonesimentu partidu FRETILIN nian ba Militante, kuadrus militares ne’ebe hahu no hori ukun kedas iha situasaun ne’ebe ne’ebe susar kaermentin nafatin espiritu no didikasaun tomak fortifika an ba luta hodi liberta ba rai Timor Leste no povu maubere.
Maski nune’e iha dezafiu no tentasaun oi-oin husi forsa reseonariu sira maibe sira kaer metin no firmi ba Prinsipiu Partidu FRETILIN nian hodi luta nafatin i lasenti kolen no determinado hodi fó onra ba povu no patria ne’ebe sai valor as liu iha Vida FRETILIN nian.
Veteranus nain 41 sira ne’e nia hahalok ne’ebe sai lalenok klamar povu maubere nian ne’ebe hari’i no abut metin ba FRETILIN nudar Partidu mesak ne’ebe hori uluk kedan fiar metin ba povu Timor Leste atu hetan hikas fali fali ninia liberdade no dignidade.
Tinan 36 CCF hakotu dala ida tan fó onra no rekonesimentu ba veteranus no funu nain sira ne’ebe luta husi tinan 1975to’o tinan 1999 ba delegadus membru sovreviventes sira husi Comite Centra ninian.
Sekretariu Geral Partidu FRETILIN Mari Alkatiri hateten katak, Prezidenti Republika Jose Ramos Horta, ne’ebe partisipa iha serimonia ne’e, tamba hanesan xefi de estadu, maibe mos Fundador ASDT –FRETILIN, hanesan mos Eis Mebru Comite Centra. FRETILIN.
“Biar ami Kritika ida kontra ida seluk Hau Hanoin Irmaun Xanana mak oras ne’e la halo kampane niqa mos iha ne’e ona, tamba nia mos eis membru Comite Centra Fretilin,” Dehan Alkatiri.
Iha oportinidade hanesan Prezidenti Partidu FRETILIN Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ hanoin fali ba kotuk haree katak Lideransa uluk la hanesan iha tempo agora ukun rasik an, tamba lideransa ne’ebe iha kapasidade iha hanoin atu bele hari’I Timor Sai hanesan rai indenpendenti iha mudu.
“Hau nudar Presidenti Partidu FRETILIN hau Mai hakruk ba ita sira ne’ebe uluk hahu, hakruk mos ba sira hotu ne’ebe oras ne’e la hamutuk ona ho ita, maibe sira fo sira nia isin ho ran ba rai ida para it abele halibur mau,” hateten Prezidenti Partidu FRETILIN lu-Olo.
Antes ne’e iha tinan 2007 partidu FRETILIn mos fó sertifikadu ba membru Comite Central FRETILIN ne’ebe kombates sira mate iha funu laran, no ba membru Governu primeiru Governu da RDTL ne’eb iha tinan 1975 ne’ebe partidu fretilin mak hari’i, no ba Fundadores partidu no ba proklamador no restaurador.
Nune’e mos iha tinan 2008 Partidu FRETILIN mos fo ona ba komando Falintil-Forsa Defeza de Timor Leste (F-FDLT), no fo ba estadu maior FALINTIL entre 1975 to’o 2000 no mos ba lideransa da rezistensia ne’ebe iha tempo ne’eba mos FRETILIN fó sertifikadu rekonesimentu ida ba Primeiru Ministru Aktual Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebe iha tempo ne’eba hanesan lider Rezistensia nian.
Nune’e mos naran ba veteranus sira ne’ebe simu sertifikadu rekomendasaun husi Comite Central FRETILIN iha Tinan 2010, mak hanesan Prezidenti Partidu FRETILIN Fransisco Guterres ‘Lu-Olo’ Rasik, Sabica Kulit Besi, Cornelio Ximenes (Maunana), Domingos houl (Falur Rate Laik), João Miranda (Aluk deskarte), Faustino dos santos (Renan Selak), Elias da Costa (Kasian Susar), Amelio Garsia (Mau Asik), Fernado Geronimo (Sebas), Afonso Cabral (Mate mak foti), Mozes Guimaraens, Armindo Vilanova (Caras), Lino Vas varela (Loriku), Martinho Pereira (Maubelis), Tomas de Oliveira (Oli Lemorai), Jose Seceira (Chomoco), Cutodio Belo (Alin Laek), Lorenso Cabral, Bernado Gusmão, Agusto Lobo,Cornelio Gama (Eliforae Bot), Adolfo Freitas, Manuel Freitas, Paulino Freitas, Lorenso Freitas, Pedro Gomes, Afonso Coreia, Paul Pinto Soares, Maneul de Oliveira, Matias Menzes, Lino Damas, Vidal de Jesus (Riak Leman),Gil da Costa, Zacais Fatima, Jaime Ribeiru, Paulo Alves, Francisco do Santos, Eufrazia Menezes, Domingos da Silva, Ana Sinorina no Alamau.
Iha serimonia Aniversariu ASDTL trannsforma ba FRETILIN ba dala 36 ne’ebe hala’o iha Cede Comite Central FRETILIN (CCF) ne’ebe hetan partisipa husi Prezidenti Republika Jose Ramos Horta, Reprezentante Sekretariu Jeral Nasoen Unidaes Amira Haq, Prezidenti Comisaun Nacional Elitoral (CNE) Fautino Cardoso Gomes, Provedoria do Direitus Humanus i Justisa (PDHJ) Sebastião Dias Ximenes, Prezidenti PArtidu Sosial Demokratiku (PSD) Nudar mos kaer pasta Ministru Negosiu Estrangeiru (MNE)zacarias Albano da Costa, Prezidenti Partidu Klibur Oan Timor Asuwain (KOTA) Manuel Tilman, Embaixadorres, Membru Parlamentu Nasional, membru Comite Central, militantes no kuadrus inkliu mos simpatizantes.
Komemorasaun Loron Aniversariu Ba dala XXXVI (360) Asosiasaun Sosial Demokrata Timorense (ASDT) transforma ba Partidu FRETILIN. Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN MAri Alkatiri Konvida Prezidenti da Republika (PR) Jose Ramos Horta hodi entrega Sertifikadu rekonesimentu husi Partidu FRETILIN ba Prezidenti Partidu FRETILIN Francisco Guterres ‘Lu-Olo’.
Iha serimonia aniversariu ba dala 360 ASDT Tranforma ba Frenti Revolusionariu Timor Leste Independenti (FRETILIN), Partidu FRETILIN aproveita mos entrega sertifikadu ba veteranu hamutuk 41 ne’ebe inklui mos Prezidenti Partidu FRETILIN Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ hanesan rekonesimentu ba Veteranus sira.
Partidu FRETILIN hanesan partidu ne’ebe luta ba ukun rasik an hahu husi 1975 to’o iha tinan 1999 ne’ebe fo onra ba militante no kuadru FRETILIN nian.
“Hau iha ne’e nudar Prezidenti da Republika omenazen ba membru Comite Central FRETILIN (CCF) hotu-hotu ne’ebe fo sira nia vida liu-liu entre 1975 no 1977,” dehan Prezidenti Republika Jose Ramos Horta.
Prezidenti Republika haten katak, nia parte la konta luta tomak, tamba luta ne’ebe naruk tebes, no difikuldades oi-oin, ne’ebe istoria hatene to’o 1999.maibe Comite Centra ne’ebe aguenta luta iha situasaun ne’e laran.
“Ami fila iha 1999 kuaze hotu-hotu mohu Sira ne’e hahu husi Nicolau Lobato, Hau iha ne’e homenazen ba sira hotu ho sira nia espiritu sira nia hanorin, sira nia inspirasaun ba ita,” dehan PR Horta.
Sertifikadu ne’e hanesan simbolu rekonesimentu partidu FRETILIN nian ba Militante, kuadrus militares ne’ebe hahu no hori ukun kedas iha situasaun ne’ebe ne’ebe susar kaermentin nafatin espiritu no didikasaun tomak fortifika an ba luta hodi liberta ba rai Timor Leste no povu maubere.
Maski nune’e iha dezafiu no tentasaun oi-oin husi forsa reseonariu sira maibe sira kaer metin no firmi ba Prinsipiu Partidu FRETILIN nian hodi luta nafatin i lasenti kolen no determinado hodi fó onra ba povu no patria ne’ebe sai valor as liu iha Vida FRETILIN nian.
Veteranus nain 41 sira ne’e nia hahalok ne’ebe sai lalenok klamar povu maubere nian ne’ebe hari’i no abut metin ba FRETILIN nudar Partidu mesak ne’ebe hori uluk kedan fiar metin ba povu Timor Leste atu hetan hikas fali fali ninia liberdade no dignidade.
Tinan 36 CCF hakotu dala ida tan fó onra no rekonesimentu ba veteranus no funu nain sira ne’ebe luta husi tinan 1975to’o tinan 1999 ba delegadus membru sovreviventes sira husi Comite Centra ninian.
Sekretariu Geral Partidu FRETILIN Mari Alkatiri hateten katak, Prezidenti Republika Jose Ramos Horta, ne’ebe partisipa iha serimonia ne’e, tamba hanesan xefi de estadu, maibe mos Fundador ASDT –FRETILIN, hanesan mos Eis Mebru Comite Centra. FRETILIN.
“Biar ami Kritika ida kontra ida seluk Hau Hanoin Irmaun Xanana mak oras ne’e la halo kampane niqa mos iha ne’e ona, tamba nia mos eis membru Comite Centra Fretilin,” Dehan Alkatiri.
Iha oportinidade hanesan Prezidenti Partidu FRETILIN Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ hanoin fali ba kotuk haree katak Lideransa uluk la hanesan iha tempo agora ukun rasik an, tamba lideransa ne’ebe iha kapasidade iha hanoin atu bele hari’I Timor Sai hanesan rai indenpendenti iha mudu.
“Hau nudar Presidenti Partidu FRETILIN hau Mai hakruk ba ita sira ne’ebe uluk hahu, hakruk mos ba sira hotu ne’ebe oras ne’e la hamutuk ona ho ita, maibe sira fo sira nia isin ho ran ba rai ida para it abele halibur mau,” hateten Prezidenti Partidu FRETILIN lu-Olo.
Antes ne’e iha tinan 2007 partidu FRETILIn mos fó sertifikadu ba membru Comite Central FRETILIN ne’ebe kombates sira mate iha funu laran, no ba membru Governu primeiru Governu da RDTL ne’eb iha tinan 1975 ne’ebe partidu fretilin mak hari’i, no ba Fundadores partidu no ba proklamador no restaurador.
Nune’e mos iha tinan 2008 Partidu FRETILIN mos fo ona ba komando Falintil-Forsa Defeza de Timor Leste (F-FDLT), no fo ba estadu maior FALINTIL entre 1975 to’o 2000 no mos ba lideransa da rezistensia ne’ebe iha tempo ne’eba mos FRETILIN fó sertifikadu rekonesimentu ida ba Primeiru Ministru Aktual Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebe iha tempo ne’eba hanesan lider Rezistensia nian.
Nune’e mos naran ba veteranus sira ne’ebe simu sertifikadu rekomendasaun husi Comite Central FRETILIN iha Tinan 2010, mak hanesan Prezidenti Partidu FRETILIN Fransisco Guterres ‘Lu-Olo’ Rasik, Sabica Kulit Besi, Cornelio Ximenes (Maunana), Domingos houl (Falur Rate Laik), João Miranda (Aluk deskarte), Faustino dos santos (Renan Selak), Elias da Costa (Kasian Susar), Amelio Garsia (Mau Asik), Fernado Geronimo (Sebas), Afonso Cabral (Mate mak foti), Mozes Guimaraens, Armindo Vilanova (Caras), Lino Vas varela (Loriku), Martinho Pereira (Maubelis), Tomas de Oliveira (Oli Lemorai), Jose Seceira (Chomoco), Cutodio Belo (Alin Laek), Lorenso Cabral, Bernado Gusmão, Agusto Lobo,Cornelio Gama (Eliforae Bot), Adolfo Freitas, Manuel Freitas, Paulino Freitas, Lorenso Freitas, Pedro Gomes, Afonso Coreia, Paul Pinto Soares, Maneul de Oliveira, Matias Menzes, Lino Damas, Vidal de Jesus (Riak Leman),Gil da Costa, Zacais Fatima, Jaime Ribeiru, Paulo Alves, Francisco do Santos, Eufrazia Menezes, Domingos da Silva, Ana Sinorina no Alamau.
Iha serimonia Aniversariu ASDTL trannsforma ba FRETILIN ba dala 36 ne’ebe hala’o iha Cede Comite Central FRETILIN (CCF) ne’ebe hetan partisipa husi Prezidenti Republika Jose Ramos Horta, Reprezentante Sekretariu Jeral Nasoen Unidaes Amira Haq, Prezidenti Comisaun Nacional Elitoral (CNE) Fautino Cardoso Gomes, Provedoria do Direitus Humanus i Justisa (PDHJ) Sebastião Dias Ximenes, Prezidenti PArtidu Sosial Demokratiku (PSD) Nudar mos kaer pasta Ministru Negosiu Estrangeiru (MNE)zacarias Albano da Costa, Prezidenti Partidu Klibur Oan Timor Asuwain (KOTA) Manuel Tilman, Embaixadorres, Membru Parlamentu Nasional, membru Comite Central, militantes no kuadrus inkliu mos simpatizantes.
FRETILIN Kontinuador Funu Dom Boaventura
Jerasaun Dom Boaventura, João Noronha hateten katak, Partidu FRETILIN hanesan kontinuador funu Manufahi (Dom Boaventura) halo iha tinan 98 liu ba hodi luta ba ukun rasik an, tamba FRETILIN partidu úniku ne’ebe hamrik hodi defende prinsipiu ne’e.
João Noronha hato’o lia hirak ne’e iha serimonia vizita lideransa Partidu FRETILIN ba uma lisan Dom Boaventura (Uma Lisan cornel) foin lalais ne’e iha Aldeia Bemeta, Betano, Same, Manufahi.
Tuir João Noronha katak, nu’udar jerasaun mate restu funu Manufahi nian tinan 1912 mak prezensa ho orgulhu wainhira FRETILIN halo vizita ba uma lisan no fatin funu Dom Boaventura.
“Ami nu’udar jerasaun Dom Boaventura senti orgulho, tamba nu’udar partidu úniku istóriku iha Timor Leste mak hamri’ik hametin povu maubere nia istória iha tempu ne’eba,” katak João.
Nia salienta katak, partidu úniku ne’ebe hamrik hodi eziji politikamente ba eis kolonizador Portugues iha Timor Leste no ba mundu internasional atu fó indepensia mediata ba destinu Timor Lorosa’e.
“FRETILIN partidu uniku ne’ebe rezeita totalmenta tranzisaun husi Potugesa no integrasaun ho Indonesia,maibé hamri’ik hodi luta ba ukun rasik-an,” dehan jerasaun Dom Boaventura, João Noronha.
Nia mos informa katak, iha tempo ne’e fulan Junu 1947 FRETILIN mai hodi buka rasik to’o iha rezidensia Dom Boaventura atu hatene istoria luta Manufahi nia tomak.
“Ohin ita sira liu husi komitiva tomak sai hilas fali mak iha fatin ida ne’e, i Ami hein katak la ho sesaun seluk, maibe hodi hametin diak liutan no hanaran diak liutan,”katak, João.
Alende ne’e jerasaun Dom Boaventura mos fó hanoin ba nain ulun Partidu Assosiaun Sosial Demokratika Timorrense (ASDT) iha nia fatin ne’ebe iha loron 28 Novembru 1975, ne’ebe Fancisco Xasvier sai proklamador independensia no Francisco Guterres ‘Lu-olo hanesan Proklamador Restaurasaun.
“Ami fo hanoin ba nain ulun partidu ASDT iha fatin ne’eba katak iha loron 28 Novembru 1975 husi ita nia Prezidenti Francisco do Amaral halo proklamasaun independensia unilateral ninian,no sei moris hanesan proklamador, no ita nia maun bo’ot Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ hanesan Proklamador restaurasaun tuir mai,” informa João.
Istoria Funu Manufahi
Tuir istoria Revolusaun Timor Leste (TL) hasoru kolonialista Portugues sira iha tinan 98 liu ba Dom Boaventura ne’ebé mak sai hanesan hun ba revolusaun Timor Leste ida ne’e hodi hasoru kolonialista sira, tamba Revolusaun Dom Boaventura ne’e mosu la’os malae (kolonialista) mak bok nia fen mak halo funu, maibe nia kontra ambisaun teretorial kolonialista iha TL.
Revolusaun ne’ebé Dom Boaventura halo ne’e la’os, kolonialista sira mak bok nia fen mak nia halo funu, maibe Don Boaventura ninia inisiativa no prinsipiu mak nia kontra ambisaun teretorial kolonialista iha nasaun Timor Leste ne’e.
Maski revolusaun ne’e nia halo maibe liu rai barak mak la aseita ho ninia prinsipiu ne’e atu halo funu hasoru kolonialista sira iha Timor Leste.
Iha momentu ne’eba Dom Boaventura mos aproveita iha loron komemorasaun da implatasaun da republika i demisaun de monartiku iha loron 5 Outubru 1906 iha Dili, halibur malu ho liu rau Lorosa’e, Loro Monu atu halo revolusaun globa ida iha toru teritoriu Timor atu duni sai malae.
Maibe iha momentu ne’eba Dom Boaventura la biban atu halo revolusaun ne’e, tamba iha liu rai balu ne’ebé hakarak no iha liu rai balu lakohi atu halo revolusaun hodi duni kolonialista sira iha Timor Leste.
Iha memontu ne’eba Dom Boaventura nia hanoin mesak katak, problema ita sei naruk, tamba ne’e nia la hein tan i ikus liu to’o ona iha segunda komemorasaun da implatasaun da republika invaze dili iha loron 5 outubru 1910, Dom Boaventura kontinua eziste nafatin, maibe iha ona Governu kolonial de Timor pormove i publika ona dekretu lei ida iha loron 13 Setembru 1906, hodi hasai dignidade liu rai Lorosa’e, Loro-Monu nia hotu no fó supsidiu inpostu husi koberadu povu maubere nia kosa Bén no sira tente diak ohin sira lakohi.
Tamba ne’e iha tinan 1905 iha Governador Sujesto Joaquim da Silva nia tempo ne’ebé atu halo nusa mak apodera rai ida ne’e iha Governu Portugues nia lima i Governador ne’e mos husu ba Governu central ninia nai rua atu haruka forsa mai husi Macao, Afrika no India ho material pezadu hodi mai halo estabelesimentu Kuartel Jendral iha kaiketu Motael.
Maibe forsa iha momentu ne’eba mai iha Timor Leste ne’e ninia objetivu la’os atu halo diak ba Timor Leste, maibe mai atu halo debate ida para liu rai sira ne’ebé de Juvidiente ba Governu Portuges ne’e iha momentu ne’eba tenki liu husi sistema funu deit (Boaventura Mar gera de pasifikasaun).
Iha mementu ne’eba Gera de pasifikasaun ne’e komesa hahu ona husi Lorosa’e no Loro-Monu hanesan hotu i kuandu liu rai sira ne’ebé mak la obedese lei kolonialista nia maka sira tenki hakurada husi funu ida ne’e, nune’emos forsa sira ne’ebé mai ne’e la’os hanesan forsa armada bai-bain sira hanesan arma branca sai husi Timor, maibe sira ne’e ho armadu kilat kompletu ho ró ahi funu rua ne’ebé ida mai husi Macau ho naran Caenoira da patria no ida seluk Caenoeira de Bengo ne’ebé sosa iha Holanda (Indonesia) hori mai Timor .
Tamba ne’e funu iha Manufahi sira tiru kainau mai Manufahi, nune’e mos Jip ida husi Caenoeira da Patria halo kontrola iha parte norte nian.
Iha momentu funu 1912 nia laran Dom Boaventura konbate mesak hodi kontra ida ne’e mas labele, maibe iha prinsipiu tinana 1911 husi governador ne’ebé troka husi Filomenu da Camra ne’ebé haruka ona forsa mai para ka konsentradu iha Aileu para atu avansa mai Manufahi, tamba Dom Boaventura uniku ulun to’os atu obedese ba Governu iha tempo ne’eba.
Wainhira forsa sira ne’ebé avansa ba Manufahi ne’e iha frente tolu, ne’ebé mak ida iha klaran komanda rasik husi Governador Filimino da Camra, husi lorosa’e ninia komesa husi Manatuto, Liquidoe to’o iha fatuk kuak ne’ebé komanda husi Dom Rui Rebeiro Noronha ne’ebé ho moradores hamutuk rehun sanulu resin (1000 resin) i husi Loro Monu Capitaun Joaquim Almeida Baleti ho Alferse ne’ebé hamutu ho liu rai Nacavai Ainaro nuan hodi ataka malu husu parte Oeste, nune’e Dom Boaventura senti afisu tamba nia mesak ona. Maibe Dom Boaventura nia forsa sai nafatin ba tiru malu iha Cablaki i duni to’o fali iha Ailei i balu mos funu to’o iha Soibada, tamba kila ho rama deit la bele hasoru sira.
Momentu ne’eba mos forsa sira komesa avansa ema komesam elimina postu-postu sira ne’ebé Dom Boaventura koloka ne’e, para hodi avansa mai tama iha Cablake, Riak, Lelaku mak foin nakfera i iha loron 5 Augusto 1912, Dom Boaventura ho ninia familia tomak halai ba iha tasi ibun hodi subar i povu sira iha Riak ema kapta Quadru Mil Quinentus (1500) kaptadu hodi ba iha Holarua iha ne’eba balu kastigu iha tina tolu nia laran no balu iha Ailok Laran Trez Mil ital, nune’e sira ne;’ebe mate iha funu ne’e Dom Boaventura lakon Trez mil Quadru Sentus Vinte Quadru (3424) hola faisa tombadu luta sangreita ida ne’e, i sira ne’ebé kapturadu ba halo servisu pezadus hamutuk Doize mil Quinentus (2500) vitimadus i nia restu balu ne’ebé talves sei moris nasaun ne’e Timor Leste.
Antes funu ne’e akontese Manufahi ne’e Dom Boaventura mos halo drama de masakre ida iha Vila Same hodi oho komandante militar regiaun Manujfahi nian tenete Paul Alvo da Silva, iha momentu ne’eba sira oho hotu kapitaun ne’e hodi abertura da revolusaun iha loron 24 Desembru 1911. Nune’e iha fulan Janeiru 1912 funu to’o termina iha loron 23 Augustu 1912, ne’ebé agora halo ona tinan 98 ba revolta da revolusaun, no falta tinan rua oin mai 2012 Timor Leste kompleta insentenariu da revolusaun redu tadu pelu Portugues.
Nune’e mos sistema adminiatrativa iha tempo Dom Boaventura nian mak fahe ba Sub-regiaun ha’at mak hanesan regiaun mak hela iha Luak Sub-regiaun mak Holarua, Lete-foho ho lia Lima.
João Noronha hato’o lia hirak ne’e iha serimonia vizita lideransa Partidu FRETILIN ba uma lisan Dom Boaventura (Uma Lisan cornel) foin lalais ne’e iha Aldeia Bemeta, Betano, Same, Manufahi.
Tuir João Noronha katak, nu’udar jerasaun mate restu funu Manufahi nian tinan 1912 mak prezensa ho orgulhu wainhira FRETILIN halo vizita ba uma lisan no fatin funu Dom Boaventura.
“Ami nu’udar jerasaun Dom Boaventura senti orgulho, tamba nu’udar partidu úniku istóriku iha Timor Leste mak hamri’ik hametin povu maubere nia istória iha tempu ne’eba,” katak João.
Nia salienta katak, partidu úniku ne’ebe hamrik hodi eziji politikamente ba eis kolonizador Portugues iha Timor Leste no ba mundu internasional atu fó indepensia mediata ba destinu Timor Lorosa’e.
“FRETILIN partidu uniku ne’ebe rezeita totalmenta tranzisaun husi Potugesa no integrasaun ho Indonesia,maibé hamri’ik hodi luta ba ukun rasik-an,” dehan jerasaun Dom Boaventura, João Noronha.
Nia mos informa katak, iha tempo ne’e fulan Junu 1947 FRETILIN mai hodi buka rasik to’o iha rezidensia Dom Boaventura atu hatene istoria luta Manufahi nia tomak.
“Ohin ita sira liu husi komitiva tomak sai hilas fali mak iha fatin ida ne’e, i Ami hein katak la ho sesaun seluk, maibe hodi hametin diak liutan no hanaran diak liutan,”katak, João.
Alende ne’e jerasaun Dom Boaventura mos fó hanoin ba nain ulun Partidu Assosiaun Sosial Demokratika Timorrense (ASDT) iha nia fatin ne’ebe iha loron 28 Novembru 1975, ne’ebe Fancisco Xasvier sai proklamador independensia no Francisco Guterres ‘Lu-olo hanesan Proklamador Restaurasaun.
“Ami fo hanoin ba nain ulun partidu ASDT iha fatin ne’eba katak iha loron 28 Novembru 1975 husi ita nia Prezidenti Francisco do Amaral halo proklamasaun independensia unilateral ninian,no sei moris hanesan proklamador, no ita nia maun bo’ot Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ hanesan Proklamador restaurasaun tuir mai,” informa João.
Istoria Funu Manufahi
Tuir istoria Revolusaun Timor Leste (TL) hasoru kolonialista Portugues sira iha tinan 98 liu ba Dom Boaventura ne’ebé mak sai hanesan hun ba revolusaun Timor Leste ida ne’e hodi hasoru kolonialista sira, tamba Revolusaun Dom Boaventura ne’e mosu la’os malae (kolonialista) mak bok nia fen mak halo funu, maibe nia kontra ambisaun teretorial kolonialista iha TL.
Revolusaun ne’ebé Dom Boaventura halo ne’e la’os, kolonialista sira mak bok nia fen mak nia halo funu, maibe Don Boaventura ninia inisiativa no prinsipiu mak nia kontra ambisaun teretorial kolonialista iha nasaun Timor Leste ne’e.
Maski revolusaun ne’e nia halo maibe liu rai barak mak la aseita ho ninia prinsipiu ne’e atu halo funu hasoru kolonialista sira iha Timor Leste.
Iha momentu ne’eba Dom Boaventura mos aproveita iha loron komemorasaun da implatasaun da republika i demisaun de monartiku iha loron 5 Outubru 1906 iha Dili, halibur malu ho liu rau Lorosa’e, Loro Monu atu halo revolusaun globa ida iha toru teritoriu Timor atu duni sai malae.
Maibe iha momentu ne’eba Dom Boaventura la biban atu halo revolusaun ne’e, tamba iha liu rai balu ne’ebé hakarak no iha liu rai balu lakohi atu halo revolusaun hodi duni kolonialista sira iha Timor Leste.
Iha memontu ne’eba Dom Boaventura nia hanoin mesak katak, problema ita sei naruk, tamba ne’e nia la hein tan i ikus liu to’o ona iha segunda komemorasaun da implatasaun da republika invaze dili iha loron 5 outubru 1910, Dom Boaventura kontinua eziste nafatin, maibe iha ona Governu kolonial de Timor pormove i publika ona dekretu lei ida iha loron 13 Setembru 1906, hodi hasai dignidade liu rai Lorosa’e, Loro-Monu nia hotu no fó supsidiu inpostu husi koberadu povu maubere nia kosa Bén no sira tente diak ohin sira lakohi.
Tamba ne’e iha tinan 1905 iha Governador Sujesto Joaquim da Silva nia tempo ne’ebé atu halo nusa mak apodera rai ida ne’e iha Governu Portugues nia lima i Governador ne’e mos husu ba Governu central ninia nai rua atu haruka forsa mai husi Macao, Afrika no India ho material pezadu hodi mai halo estabelesimentu Kuartel Jendral iha kaiketu Motael.
Maibe forsa iha momentu ne’eba mai iha Timor Leste ne’e ninia objetivu la’os atu halo diak ba Timor Leste, maibe mai atu halo debate ida para liu rai sira ne’ebé de Juvidiente ba Governu Portuges ne’e iha momentu ne’eba tenki liu husi sistema funu deit (Boaventura Mar gera de pasifikasaun).
Iha mementu ne’eba Gera de pasifikasaun ne’e komesa hahu ona husi Lorosa’e no Loro-Monu hanesan hotu i kuandu liu rai sira ne’ebé mak la obedese lei kolonialista nia maka sira tenki hakurada husi funu ida ne’e, nune’emos forsa sira ne’ebé mai ne’e la’os hanesan forsa armada bai-bain sira hanesan arma branca sai husi Timor, maibe sira ne’e ho armadu kilat kompletu ho ró ahi funu rua ne’ebé ida mai husi Macau ho naran Caenoira da patria no ida seluk Caenoeira de Bengo ne’ebé sosa iha Holanda (Indonesia) hori mai Timor .
Tamba ne’e funu iha Manufahi sira tiru kainau mai Manufahi, nune’e mos Jip ida husi Caenoeira da Patria halo kontrola iha parte norte nian.
Iha momentu funu 1912 nia laran Dom Boaventura konbate mesak hodi kontra ida ne’e mas labele, maibe iha prinsipiu tinana 1911 husi governador ne’ebé troka husi Filomenu da Camra ne’ebé haruka ona forsa mai para ka konsentradu iha Aileu para atu avansa mai Manufahi, tamba Dom Boaventura uniku ulun to’os atu obedese ba Governu iha tempo ne’eba.
Wainhira forsa sira ne’ebé avansa ba Manufahi ne’e iha frente tolu, ne’ebé mak ida iha klaran komanda rasik husi Governador Filimino da Camra, husi lorosa’e ninia komesa husi Manatuto, Liquidoe to’o iha fatuk kuak ne’ebé komanda husi Dom Rui Rebeiro Noronha ne’ebé ho moradores hamutuk rehun sanulu resin (1000 resin) i husi Loro Monu Capitaun Joaquim Almeida Baleti ho Alferse ne’ebé hamutu ho liu rai Nacavai Ainaro nuan hodi ataka malu husu parte Oeste, nune’e Dom Boaventura senti afisu tamba nia mesak ona. Maibe Dom Boaventura nia forsa sai nafatin ba tiru malu iha Cablaki i duni to’o fali iha Ailei i balu mos funu to’o iha Soibada, tamba kila ho rama deit la bele hasoru sira.
Momentu ne’eba mos forsa sira komesa avansa ema komesam elimina postu-postu sira ne’ebé Dom Boaventura koloka ne’e, para hodi avansa mai tama iha Cablake, Riak, Lelaku mak foin nakfera i iha loron 5 Augusto 1912, Dom Boaventura ho ninia familia tomak halai ba iha tasi ibun hodi subar i povu sira iha Riak ema kapta Quadru Mil Quinentus (1500) kaptadu hodi ba iha Holarua iha ne’eba balu kastigu iha tina tolu nia laran no balu iha Ailok Laran Trez Mil ital, nune’e sira ne;’ebe mate iha funu ne’e Dom Boaventura lakon Trez mil Quadru Sentus Vinte Quadru (3424) hola faisa tombadu luta sangreita ida ne’e, i sira ne’ebé kapturadu ba halo servisu pezadus hamutuk Doize mil Quinentus (2500) vitimadus i nia restu balu ne’ebé talves sei moris nasaun ne’e Timor Leste.
Antes funu ne’e akontese Manufahi ne’e Dom Boaventura mos halo drama de masakre ida iha Vila Same hodi oho komandante militar regiaun Manujfahi nian tenete Paul Alvo da Silva, iha momentu ne’eba sira oho hotu kapitaun ne’e hodi abertura da revolusaun iha loron 24 Desembru 1911. Nune’e iha fulan Janeiru 1912 funu to’o termina iha loron 23 Augustu 1912, ne’ebé agora halo ona tinan 98 ba revolta da revolusaun, no falta tinan rua oin mai 2012 Timor Leste kompleta insentenariu da revolusaun redu tadu pelu Portugues.
Nune’e mos sistema adminiatrativa iha tempo Dom Boaventura nian mak fahe ba Sub-regiaun ha’at mak hanesan regiaun mak hela iha Luak Sub-regiaun mak Holarua, Lete-foho ho lia Lima.
Restaurasaun Independensia Ba Dala VIII,
La Sama; “Hau Fiar Timor-Oan Hakarak Hadia An”
Prezidenti Parlamentu Nasionál (PN) Fernando ‘La Sama’ de Araujo, hateten katak, Restaurasaun de Independensia Republika Demokratika Timor Leste (RDTL) ba dala VIII (80), nia parte fiar katak, Timor oan hotu hakarak hadia An maski iha sei frakeza.
Fernando ‘La Sama’ de Araujo hato’o lia hirak ne’e wainhira partisipa Loron Restaurasaun Indepensia iha Palacio Prezidesial, Aitarak Laran.
Tuir Prezidenti PN La Sama katak, tinan 8 restaurasaun, ne’ebe mak hetan fila fali independensia formalmente buat barak mak hahu ona i balu dehan alkansa, maibe balu seidauk.
“Prosesu dezenvolve povu ho Estadu ida, ita labele hanoin dehan ita bele alkansa hotu-hotu iha tinan 8 nia laran, maibe ita hotu-hotu ukun bele hare katak, barak la’o ba oin tan,”dehan La Sama.
Maibe Prezidenti PN Fernando La Sama hateten katak, Maski Timor Leste iha tinan 8 nia laran ukun maibe Frakeza sei iha, maibe Timor Oan Barak mak hajkarak atu partisipa unidade no estabilidade iha Timor Leste.
“Hau fiar katak Timor Oan hotu-hotu hakarak atu hadia an, hakarak atu partisipa diak liu tan ba unidade nasional ba estabilidade iha parte politika hotu-hotu hakarak hamosu estabilidade politika iha ita nia rai, atu bele denvolvimentu ne’ebe sai nudar objetivu husi restaurasaun ne’e ita bele hetan,” dehan La sama.
Nia deklara katak, Timor Leste sei hakas an nafatin, maibe iha orgaun hotu no parte hotu tenki hakas an i media mos tenki hakas an, atu bele hakbesik povu ba ukun rasik an.
“Ami ne’ebe iha parte kaer ukun mos ami tenki hakas an, hotu-hotu tenki ba hasae disiplina servisu de esperitu, de sakrifisiu, espiritu domin ninian, espiritu servisu maksa ninian pra ita bele hak besek povu ne’e ba objetivu ukun rasik an,”katak La Sama.
Xefi Orgaun Legislativu ne’e Hatete, objetiovu husi restaurasaun Independesia la selu i la let ne’ebe mak dehan Bem Estadu povu (povu nia vida tenki diak) i desenvolvimentu tenki la’o ba oin.
“Hau hanoin iha Timor situasaun ne’ebe seriu ituan, tamba ita aviza malu nafatin ne’ebe ita tur la dukur,”dehan La Sama.
Prezidenti Parlamentu Nasionál (PN) Fernando ‘La Sama’ de Araujo, hateten katak, Restaurasaun de Independensia Republika Demokratika Timor Leste (RDTL) ba dala VIII (80), nia parte fiar katak, Timor oan hotu hakarak hadia An maski iha sei frakeza.
Fernando ‘La Sama’ de Araujo hato’o lia hirak ne’e wainhira partisipa Loron Restaurasaun Indepensia iha Palacio Prezidesial, Aitarak Laran.
Tuir Prezidenti PN La Sama katak, tinan 8 restaurasaun, ne’ebe mak hetan fila fali independensia formalmente buat barak mak hahu ona i balu dehan alkansa, maibe balu seidauk.
“Prosesu dezenvolve povu ho Estadu ida, ita labele hanoin dehan ita bele alkansa hotu-hotu iha tinan 8 nia laran, maibe ita hotu-hotu ukun bele hare katak, barak la’o ba oin tan,”dehan La Sama.
Maibe Prezidenti PN Fernando La Sama hateten katak, Maski Timor Leste iha tinan 8 nia laran ukun maibe Frakeza sei iha, maibe Timor Oan Barak mak hajkarak atu partisipa unidade no estabilidade iha Timor Leste.
“Hau fiar katak Timor Oan hotu-hotu hakarak atu hadia an, hakarak atu partisipa diak liu tan ba unidade nasional ba estabilidade iha parte politika hotu-hotu hakarak hamosu estabilidade politika iha ita nia rai, atu bele denvolvimentu ne’ebe sai nudar objetivu husi restaurasaun ne’e ita bele hetan,” dehan La sama.
Nia deklara katak, Timor Leste sei hakas an nafatin, maibe iha orgaun hotu no parte hotu tenki hakas an i media mos tenki hakas an, atu bele hakbesik povu ba ukun rasik an.
“Ami ne’ebe iha parte kaer ukun mos ami tenki hakas an, hotu-hotu tenki ba hasae disiplina servisu de esperitu, de sakrifisiu, espiritu domin ninian, espiritu servisu maksa ninian pra ita bele hak besek povu ne’e ba objetivu ukun rasik an,”katak La Sama.
Xefi Orgaun Legislativu ne’e Hatete, objetiovu husi restaurasaun Independesia la selu i la let ne’ebe mak dehan Bem Estadu povu (povu nia vida tenki diak) i desenvolvimentu tenki la’o ba oin.
“Hau hanoin iha Timor situasaun ne’ebe seriu ituan, tamba ita aviza malu nafatin ne’ebe ita tur la dukur,”dehan La Sama.
PM Xanana Ameasa Rezigna An
Aniceto: “Afeta Estabilidade Politika”
Primeiru Ministru (PM) Xanana Gusmão ameasa rezigna’an se bainhira Parlamentu Nasional (PN) lakonkorda ho planu estratejiku desenvolvimentu nasional (PEDN) oras ne’e nia rasik hala’o hela konsultasaun haleu Sub-distritu 65. Xefi bankada parlamentar FRETILIN, Aniceto Guterres konsidera atetude rezigna’an bele afeta ba estabilidade politika rai laran.
“La’os FRETILIN mak hatun, se planu estrategiku mai iha parlamentu mak se FRETILIN la konkorda karik ne’e buat seluk. Governu ne’e la presiza hatun nai monu deit, mas se monu ona ne’e FRETILIN preokupa tamba Governu ida monu iha dalan klaran ne’e la diak ba estabilidade politika” hateten Aniceto Guterres iha Parlamentu Nasionál.
Nia hatutan katak, kuandu Governu de faktu ka la’os defaktu monu iha dalan klaran ne’e la diak, bele kria presedente ladiak liu-liu ba Timor ne’ebé fóin hari’i, tamba nasaun fóun presiza estabilidade politika Governu liu husi eleisaun i hakara Governu ida pelimenus tinan lima para atu bele hala’o nia programa.
Nia salienta katak, se programa Governu nia mak la pasa ne’e mak iha implikasaun ba rezignasaun ho Governu ninia, hanesan orsamentu mak dala rua lapasa. Nune’e mos PEDN dehan planu nasional la’os planu partidu ida ka ema ida nian.
Tamba ne’e ne’e planu nasional ninian ne’e mai iha parlamentu para atu hetan apoiu politiku atu hetan apresiasaun deit la’os dehan aprova ka la aprova.
Iha sorin seluk husi bankada parlamentar CNRT Arão Noé de Jesus hateten katak, Timor Leste ne’ebé fóin ukun an presiza iha planu para sai hanesan linha jeral, ne’ebé hatudu saida mak atu hala’o ba tinan 20 oin mai, tamba ne’e planu ne’e imprortante no inisiativu diak ne’ebé PM Xanana halo ba konsulta i duvulga planu ne’e ba povu sira iha baze.
Maibe deputadu partidu Congresu Nacional Reconstrução Timor Leste (CNRT) ne’e hare husi parte bloku Aliança Maioria Parlamentar (AMP) ne’ebé iha, planu estrateziku sei aprova iha plenaria, wainhira PM Xanana Aprezenta iha parlamentu.
“Ha’u hare husi AMP ne’ebé iha, ha’u fiar katak planu estrateziku ne’e sei aprova iha plenaria ne’e wainhira PM xanana lori mai iha parlamentu husu aprovasaun ne’e sei aprova 100%,” katak Arão.
Nune’e mos deputada husi bankada parlamentar Partidu Demokrátiku (PD) Teresa Maria de Carvalho hateten katak, planu estrateziku importante, hanesan membru AMP husi PD fó nafatin apoiu ba PM Xanana atu bele hala’o planu ho konsultasaun ne’ebé diak i lori ba parlamentu no fiak katak PM Xanana sei larezigna’an i planu estrateziku ne’ebé halo konsultasaun iha baze, wainira lori ba Parlamentu sei aprova.
“Iha planu ne’e buat ruma presiza hadia, ne’e Ha’u hanoin PM Xanana simu atu hadia, mas la liu ne’e, karik la los, tamba ema hotu hein hela planu estrateziku ne’e. se planu estrateziku ne’e mai mak la diak, ami AMP maioria para fó apoiu ba PM Xanana,”tenik Teresa.
Aleinde ne’e deputadu husi banakada parlamentar Assosiação Sosial Demokrátika de Timorense (ASDT), Domingos da Costa dehan katak wainhira planu estrateziku ne’ebé PM Xanana rasik halo konsultasaun haleu Sub-distritu ne’ebé mak lori ba parlamentu sei hare mak fóin dehan apoiu ka la apoiu.
“Ami hein deit wainhira mai hasoru ami mak ami hare planu ne’e diak mak fóin fó apoiu se ladiak ami la fó apoiu,” katak Domoingos.
Primeiru Ministru (PM) Xanana Gusmão ameasa rezigna’an se bainhira Parlamentu Nasional (PN) lakonkorda ho planu estratejiku desenvolvimentu nasional (PEDN) oras ne’e nia rasik hala’o hela konsultasaun haleu Sub-distritu 65. Xefi bankada parlamentar FRETILIN, Aniceto Guterres konsidera atetude rezigna’an bele afeta ba estabilidade politika rai laran.
“La’os FRETILIN mak hatun, se planu estrategiku mai iha parlamentu mak se FRETILIN la konkorda karik ne’e buat seluk. Governu ne’e la presiza hatun nai monu deit, mas se monu ona ne’e FRETILIN preokupa tamba Governu ida monu iha dalan klaran ne’e la diak ba estabilidade politika” hateten Aniceto Guterres iha Parlamentu Nasionál.
Nia hatutan katak, kuandu Governu de faktu ka la’os defaktu monu iha dalan klaran ne’e la diak, bele kria presedente ladiak liu-liu ba Timor ne’ebé fóin hari’i, tamba nasaun fóun presiza estabilidade politika Governu liu husi eleisaun i hakara Governu ida pelimenus tinan lima para atu bele hala’o nia programa.
Nia salienta katak, se programa Governu nia mak la pasa ne’e mak iha implikasaun ba rezignasaun ho Governu ninia, hanesan orsamentu mak dala rua lapasa. Nune’e mos PEDN dehan planu nasional la’os planu partidu ida ka ema ida nian.
Tamba ne’e ne’e planu nasional ninian ne’e mai iha parlamentu para atu hetan apoiu politiku atu hetan apresiasaun deit la’os dehan aprova ka la aprova.
Iha sorin seluk husi bankada parlamentar CNRT Arão Noé de Jesus hateten katak, Timor Leste ne’ebé fóin ukun an presiza iha planu para sai hanesan linha jeral, ne’ebé hatudu saida mak atu hala’o ba tinan 20 oin mai, tamba ne’e planu ne’e imprortante no inisiativu diak ne’ebé PM Xanana halo ba konsulta i duvulga planu ne’e ba povu sira iha baze.
Maibe deputadu partidu Congresu Nacional Reconstrução Timor Leste (CNRT) ne’e hare husi parte bloku Aliança Maioria Parlamentar (AMP) ne’ebé iha, planu estrateziku sei aprova iha plenaria, wainhira PM Xanana Aprezenta iha parlamentu.
“Ha’u hare husi AMP ne’ebé iha, ha’u fiar katak planu estrateziku ne’e sei aprova iha plenaria ne’e wainhira PM xanana lori mai iha parlamentu husu aprovasaun ne’e sei aprova 100%,” katak Arão.
Nune’e mos deputada husi bankada parlamentar Partidu Demokrátiku (PD) Teresa Maria de Carvalho hateten katak, planu estrateziku importante, hanesan membru AMP husi PD fó nafatin apoiu ba PM Xanana atu bele hala’o planu ho konsultasaun ne’ebé diak i lori ba parlamentu no fiak katak PM Xanana sei larezigna’an i planu estrateziku ne’ebé halo konsultasaun iha baze, wainira lori ba Parlamentu sei aprova.
“Iha planu ne’e buat ruma presiza hadia, ne’e Ha’u hanoin PM Xanana simu atu hadia, mas la liu ne’e, karik la los, tamba ema hotu hein hela planu estrateziku ne’e. se planu estrateziku ne’e mai mak la diak, ami AMP maioria para fó apoiu ba PM Xanana,”tenik Teresa.
Aleinde ne’e deputadu husi banakada parlamentar Assosiação Sosial Demokrátika de Timorense (ASDT), Domingos da Costa dehan katak wainhira planu estrateziku ne’ebé PM Xanana rasik halo konsultasaun haleu Sub-distritu ne’ebé mak lori ba parlamentu sei hare mak fóin dehan apoiu ka la apoiu.
“Ami hein deit wainhira mai hasoru ami mak ami hare planu ne’e diak mak fóin fó apoiu se ladiak ami la fó apoiu,” katak Domoingos.
Muda Lei FP 3% ba 15%
AMP Apoia, KOTA-FRETILIN Kontra
Bankada bloku Aliansa Maioria Parlamentar (AMP), apoiu maka’as atu muda lei Fundu Petrolífero (FP) 3% ba 15%. Maibé bankada opozisaun FRETILIN no KOTA la konkorda tamba tuir sira katak osan fundu petrolíferu nian iha banku Sentral Nova Iorke oras ne’e dadaun sei ki’ik liu.
Deputadus bankadas parlamentares AMP, KOTA no FRETILIN hato’o lia hirak ne’e iha Parlamentu Nasionál hodi hatan ba nutísia ne’ebé fó sai iha média nasionál balun ne’ebé hateten povu iha sub distritu 18 Distritu Baucau, Lautem no Viqueque husu Parlamentu atu muda lei fundu petrolíferu 3% ba 15% atu nune’e Governu bele gasta osan hodi hadia sira nian moris.
Hanesan nutisia ne’ebé fó sai iha Jornal Nacional Diário iha edisaun 1229 Segunda-Feira (10/05/2010) fó sai katak povu iha sub distritu 18 husu Parlamentu Nasionál atu muda lei fundu petrolíferu maibé la esplika detalles konaba sub distritu ne’ebé-ne’ebé deit.
Relasiona ho kestaun ne’e deputadu bankada Frente Revolusionária Timor Leste Independenti (FRETILIN) José Texeira hateten katak, lei ne’e presiza halo deit avaliasaun atu halo revizaun, maibé laiha dalan atu muda lei FP. Sé atu muda lei ne’e entaun ema bele hasai osan barak liutan tuir ida-idak nia gostu.
“Ita haree didiak lei nia estrategia investimentu ba fundu ne’e entaun ita labele halo tamba bele iha impaktu ba nia sustanbilidade. Ita hasai osan barak liu osan ne’ebé ita manan funan husi investimentu ne’e problema,” katak Texeira.
Deputadu partidu Frente Revolusionario Timor Leste Independente (FRETILIN) ne’e salieta, se iha proposta atu halo mudansa revizaun ba lei, atu investe ba estok market mos tenki iha kuidadu, tamba osan iha fundu sei ki’ik oan.
“Ita tenki iha kuidadu bainhira ita halo mudansa ne’e, uluk ami halo lei ida hanesan ne’e tamba ita nia pontu desenvolvimentu agora dadaun ne’e ita nia ekonomia seidauk forte, ita presiza investimentu ba ita nia rekursu humanus, ita lakohi fo fiar atu ema seluk kaer investimentu ba ita nia fundu tamba ne’e tau iha Banku Amerika,” dehan nia.
Kestan konaba Atu muda lei 3% ba 15% ne’e Jose Texeira hateten, se lei ne’e muda sala bo’ot, se osan funan la hetan osan ne’e sei mohu tem, tamba hanesan pakote referendu mos la ho gestaun lahatene.
Nune’e mos Xefi bankada partidu Klibur Oan Timor Asuwain (KOTA) Manuel Tilman hateten katak, se hasai osan iha fundu 15% ne’e la to’o tinan lima osan mina rai ne’e hotu ona.
Wainhira Atu muda lei fundu petroliforu 3% ba 15% deputadu ne’e hateten, 3% mos labele ona satan 15%, tamba osan la to’o.
“3% ohin loron ne’e hasai ne’e funan la to’o ida, ita hasai ona kapital balu, se hasai ba 15% ne’e at lui, ne’ebé la presiza muda lei,” katak tilman.
Iha sorin seluk Xefi bankada parlamentar Partidu Demoktratiku (PD) Adriano do Nacimento hatene, dekkrasaun iha osamentu tina 2008 ne’e iha ne’e tau kedas ona katak Governu ka Estadu tenki hare fila fali lei fundu pretrolifeiru.
Tamba labele rai deit osan iha ne’eba deit to’o mina rai hotu nein halo buat i ema estrangeiru mak kelola, se osan ne’e sa’e ona lei mos tenki muda atu nune’e bele responde nesesidade povu nian.
“Lei ne’e la fo benifisiu, liu-liu 3% ne’e, ami uluk kedas ona dehan tenki halo revizaun buat ne’e mak Premeiru Ministru Xanana hateten ne’e ami suporta lei ne’e tenki muda,” katak Adriano.
Maibe mos deputadu husi bankada Parlamentar partidu Congresu Nacional da Reconstrução Timor Leste (CNRT) Arão Noé afirma, se hakarak atu desenvolve nasaun Timor Leste ho lalais tenki kebra altera lei fundu petrolifeiru ne’ebé bareira 3% ne’e hasa’e para bele fó dala atu foti osan barak ba aseleira desenvolvimentu tuir planu estrateziku ne’ebé iha.
Nia deklara katak, Bankada CNRT sei koloka an tuir opiniaun povu nian katak altera lei 3% ne’e ba 15% para foti osan barak liu para bele atende interesse povu nian.
“Ami se apoiu totalmente atu halo alterasaun ba lei ne’e para atu koresponde Planu Estrateziku Desenvolvimentu Nasional,” katak Arão.
Aleinde ne’e Vice bankada parlamentar Asosiasaun sosial Demoktátiku Timorense (ASDT) Francisco Araujo afirma katak, halo lei faforese ba povu no nasaun, hanesan lei fundu petrolifeiru ne’ebé iha 3% maibe bele hadia fali ba 15% ne’e hare ba nesesidade nasaun mak obriga.
“Ita hare ita nia povu sulir bebeik lei ne’e tenki muda lei para kondis ho situasaun, se ita halo lei ida mak kondisiona ho ita nia situasaun real, ho ida ne’e mak ami senti iha benifisiu duni iha 3% ne’e hadia ba 15% ,”katak Francisco Araujo.
Seidauk Simu Proposta Alterasaun Lei FP
Husi parte sorin Prezidenti Parlamentu Nasionál Fernando ‘La sama’ de Araujo afirma, proposta alterasaun ba lei Fundus Petroliferu (FP) seidauk tama iha Parlamentu Nasionál, maibé sei iha komisaun A.
Ho ida ne’e Xefi órgaun Lejislativu ne’e deklara katak, seidauj oportuñu para koalia konaba atu altera lei fundu petrolíferu.
“Karik iha hakarak ruma iha hela mas seidauk tama mai iha Parlamentu Nasionál,” katak La Sama de Araujo.
Bankada bloku Aliansa Maioria Parlamentar (AMP), apoiu maka’as atu muda lei Fundu Petrolífero (FP) 3% ba 15%. Maibé bankada opozisaun FRETILIN no KOTA la konkorda tamba tuir sira katak osan fundu petrolíferu nian iha banku Sentral Nova Iorke oras ne’e dadaun sei ki’ik liu.
Deputadus bankadas parlamentares AMP, KOTA no FRETILIN hato’o lia hirak ne’e iha Parlamentu Nasionál hodi hatan ba nutísia ne’ebé fó sai iha média nasionál balun ne’ebé hateten povu iha sub distritu 18 Distritu Baucau, Lautem no Viqueque husu Parlamentu atu muda lei fundu petrolíferu 3% ba 15% atu nune’e Governu bele gasta osan hodi hadia sira nian moris.
Hanesan nutisia ne’ebé fó sai iha Jornal Nacional Diário iha edisaun 1229 Segunda-Feira (10/05/2010) fó sai katak povu iha sub distritu 18 husu Parlamentu Nasionál atu muda lei fundu petrolíferu maibé la esplika detalles konaba sub distritu ne’ebé-ne’ebé deit.
Relasiona ho kestaun ne’e deputadu bankada Frente Revolusionária Timor Leste Independenti (FRETILIN) José Texeira hateten katak, lei ne’e presiza halo deit avaliasaun atu halo revizaun, maibé laiha dalan atu muda lei FP. Sé atu muda lei ne’e entaun ema bele hasai osan barak liutan tuir ida-idak nia gostu.
“Ita haree didiak lei nia estrategia investimentu ba fundu ne’e entaun ita labele halo tamba bele iha impaktu ba nia sustanbilidade. Ita hasai osan barak liu osan ne’ebé ita manan funan husi investimentu ne’e problema,” katak Texeira.
Deputadu partidu Frente Revolusionario Timor Leste Independente (FRETILIN) ne’e salieta, se iha proposta atu halo mudansa revizaun ba lei, atu investe ba estok market mos tenki iha kuidadu, tamba osan iha fundu sei ki’ik oan.
“Ita tenki iha kuidadu bainhira ita halo mudansa ne’e, uluk ami halo lei ida hanesan ne’e tamba ita nia pontu desenvolvimentu agora dadaun ne’e ita nia ekonomia seidauk forte, ita presiza investimentu ba ita nia rekursu humanus, ita lakohi fo fiar atu ema seluk kaer investimentu ba ita nia fundu tamba ne’e tau iha Banku Amerika,” dehan nia.
Kestan konaba Atu muda lei 3% ba 15% ne’e Jose Texeira hateten, se lei ne’e muda sala bo’ot, se osan funan la hetan osan ne’e sei mohu tem, tamba hanesan pakote referendu mos la ho gestaun lahatene.
Nune’e mos Xefi bankada partidu Klibur Oan Timor Asuwain (KOTA) Manuel Tilman hateten katak, se hasai osan iha fundu 15% ne’e la to’o tinan lima osan mina rai ne’e hotu ona.
Wainhira Atu muda lei fundu petroliforu 3% ba 15% deputadu ne’e hateten, 3% mos labele ona satan 15%, tamba osan la to’o.
“3% ohin loron ne’e hasai ne’e funan la to’o ida, ita hasai ona kapital balu, se hasai ba 15% ne’e at lui, ne’ebé la presiza muda lei,” katak tilman.
Iha sorin seluk Xefi bankada parlamentar Partidu Demoktratiku (PD) Adriano do Nacimento hatene, dekkrasaun iha osamentu tina 2008 ne’e iha ne’e tau kedas ona katak Governu ka Estadu tenki hare fila fali lei fundu pretrolifeiru.
Tamba labele rai deit osan iha ne’eba deit to’o mina rai hotu nein halo buat i ema estrangeiru mak kelola, se osan ne’e sa’e ona lei mos tenki muda atu nune’e bele responde nesesidade povu nian.
“Lei ne’e la fo benifisiu, liu-liu 3% ne’e, ami uluk kedas ona dehan tenki halo revizaun buat ne’e mak Premeiru Ministru Xanana hateten ne’e ami suporta lei ne’e tenki muda,” katak Adriano.
Maibe mos deputadu husi bankada Parlamentar partidu Congresu Nacional da Reconstrução Timor Leste (CNRT) Arão Noé afirma, se hakarak atu desenvolve nasaun Timor Leste ho lalais tenki kebra altera lei fundu petrolifeiru ne’ebé bareira 3% ne’e hasa’e para bele fó dala atu foti osan barak ba aseleira desenvolvimentu tuir planu estrateziku ne’ebé iha.
Nia deklara katak, Bankada CNRT sei koloka an tuir opiniaun povu nian katak altera lei 3% ne’e ba 15% para foti osan barak liu para bele atende interesse povu nian.
“Ami se apoiu totalmente atu halo alterasaun ba lei ne’e para atu koresponde Planu Estrateziku Desenvolvimentu Nasional,” katak Arão.
Aleinde ne’e Vice bankada parlamentar Asosiasaun sosial Demoktátiku Timorense (ASDT) Francisco Araujo afirma katak, halo lei faforese ba povu no nasaun, hanesan lei fundu petrolifeiru ne’ebé iha 3% maibe bele hadia fali ba 15% ne’e hare ba nesesidade nasaun mak obriga.
“Ita hare ita nia povu sulir bebeik lei ne’e tenki muda lei para kondis ho situasaun, se ita halo lei ida mak kondisiona ho ita nia situasaun real, ho ida ne’e mak ami senti iha benifisiu duni iha 3% ne’e hadia ba 15% ,”katak Francisco Araujo.
Seidauk Simu Proposta Alterasaun Lei FP
Husi parte sorin Prezidenti Parlamentu Nasionál Fernando ‘La sama’ de Araujo afirma, proposta alterasaun ba lei Fundus Petroliferu (FP) seidauk tama iha Parlamentu Nasionál, maibé sei iha komisaun A.
Ho ida ne’e Xefi órgaun Lejislativu ne’e deklara katak, seidauj oportuñu para koalia konaba atu altera lei fundu petrolíferu.
“Karik iha hakarak ruma iha hela mas seidauk tama mai iha Parlamentu Nasionál,” katak La Sama de Araujo.
Langganan:
Postingan (Atom)