Povu Keixa Governu ba EITI

BAZARTETE—Povu husi Distritu Dili, Aileu, Ermera no Liquiça hato’o keixa ba Prezidenti Board Extractive Industries transparency initiative (EITI) Clare Short, kona-ba orsamentu minarai ne’ebé maka kada tinan ezekuta husi governu maibé la fó impaktu ida ba povu iha area rurais.

       Povu hato’o preokupasaun ne’e wainhira sorumutu ho prezidenti Board, Clare Short, diretor rejional EITI Asia, Samuel Bartlett no Marinke Van Rigt nu’udar diretór PWYP iha Hotel Timor, Sábadu (22/10).

            Iha loron primeiru, prezidenti Board EITI ho nia delegasaun hasoru ho governu Timor Leste liu husi Sekretariu Estadu Rekursu Naturais, Alfredo Pires, kompañia operador minarai Tasi Timor, Woodside, Agustin Brendan, Sociedade Civil no estudantes iha Hotel Timor, Sábadu (22/10) liu ba hodi fo koñesementu ba malu kona-ba objetivu vizita mai nasaun Timor Leste ne’ebé mak sai nasaun kumpridor EITI númeru um iha Azia no númeru tres iha mundu.

            Liu husi sorumutu loron primeiru, prezidenti Board EITI ho nia delegasaun rona kompañia Woodside ho governu ne’ebé mak durante ne’e jere rekursu minarai.

            Delegasaun EITI hakarak rona diretamente kona-ba saida mak EITI no nia benefisia mina rai lolos ba povu to’o iha ne’ebé ona. Tanba ne’e horisehik delegasaun tun direitamente ba area remotas hodi rona povu nia lian iha baze.

            Liu husi koperasaun SERN ho ONG Luta Hamutuk, ne’ebé sai hanesan observador no jere rekursu minarai aberta ba povu konaba rekursu minarai ne’ebé mak jere tiha durante tinan barak ho osan dolar biliaun ba biliaun.

            Wainhira prezidenti Board EITI, Clare fo tempu atu povu sira hato’o sira nia hanoin konaba osan ne’ebé mai husi minarai durante ne’e gasta ho transparensia no saida mak EITI lolos.

            “Ami hakarak mai iha ne’e hanesan nasaun Timor Leste, ne’ebé mak hetan modelu diak ba uju rekursu minarai, hakarak hatene de’it saida mak povu hetan ona husi osan mina rai nian,”. Dehan Clare, (23/10) horisehik iha Bazartete, Liquiça.

            Tenik feto ne’ebé mak iha esperiensia maka’as konaba EITI ne’e katak atu iha transparensia, importante konaba orsamentu minarai ne’ebé mak opera husi kompañia minarai ho justu atu hala’o.

            “Orsamentu minarai rai hanesan riku soin povu tomak nian, tanba ne’e laos ema grupu ida de’it mak hetan lukru importante, oinsa uja orsamentu ho transparensia, balansu no iha impaktu labele hamosu korupsaun,”. Hatete Clare.

            Iha fatin hanesan, Jacinto Ribeiro Dias fokal point Luta Hamutuk, kaer kna’ar nudar mos autoridade lokal, husi distritu Aileu preukupa tebes, tanba povu ne’ebé mak iha area rurais lahatene saida mak EITI, maibé dala barak povu hakarak de’it venefisia husi riku soin ne’e saida.

            “Ami hakarak hato’o ba diresaun EITI, Timor Leste iha riku minarai, no kumpri ona EITI, maibé hanesan povu ki’ik iha baze nia sentimentu ba dezenvolvementu seidauk iha. Ami la senti impaktu ba dezenvolvementu, povu rona osan barak maibé ami hare katak orsamentu ne’e benefisia de’it ba ema sira iha capital”. Hatete Jacinto.

            Tanba ne’e nia hakarak rekomenda ba governu atu implementa ka ejekuta orsamentu ho transparensia duni tuir relatoriu ne’ebé mak Timor Leste hetan.

            Teodoso Mendonca, husi Remexio Aileu, nudar mos responsavel fokal point hato’o konaba relatoriu EITI ne’ebé mak fo sai, halo rai Timor nia naran morin ona iha mundu no nasaun Asia maibé, ba povu kontinua terus susar, atu asesu ba infraestruktura no informasaun.

            Teodoso komenta katak, orsamentu minarai hanesan osan povu nian, tanba ne’e ba ejekudor sira atu ejekuta ho transparensia no responsabilidade tuir nesesidade povu ne’ebé mak ohin loron terus.

            “Kada tinan governu foti osan barak husi minarai, maibé ho de’it populasaun tokon ida, seidauk bele fo dezenvolvementu ida ne’ebé mak iha sentimentu ba ukun-an nian,”. Dehan Teodoso.

            Fatin hanesan Celestina de Araujo, husu ba responsavel EITI iha Timor Leste atu halo desiminasaun konaba saida mak EITI konaba rekursu minarai ba povu iha baze par abele hatene konaba retornu hirak ne’e.

            “Ami bele dehan, ami ne’ebé mak hetan treinamentu bele komprende saida mak EITI, maibé ita nia povu ne’ebé mak nunkda rona informasaun la hatene saida mak EITI, tanba ne’e hakarak husu ba responsavel par hato’o informasaun ba povu iha baze,”, hato’o Celestina.

            Tantu direitor ONG Luta Hamutuk, Mericio Akara, ne’ebé nudar mos membru EITI nian, husu ba governu atu ejekuta orsamentu ho transparensia no kualidade no garante akuntabilidade, parte ida ba parlamentu nasional, atu asumi mos kna’ar nudar fiskalijador par abele hare projetu sira ne’ebé mak implementa iha baze iha duni nia kualidade no benefisia ba povu ka lae.

            Tanba Timor Leste adopta sistema EITI liu husi fundu minarai, sai hanesan Pontus importante ba dezenvolvementu nasaun maibé importante atu hato’o mos lialos akuntabilidade no transparensia ba orsamentu minarai.

            Hatan konaba kestaun hirak ne’e prezidenti Board, Clare hatete, hanesan EITI organijasaun ida atu halo relatoriu no buka hatene ba nasaun sira ne’ebé mak iha riku minarai no gas implementa no uja osan tuir dalan legal ka lae.

            Prezidenti Board ne’e hatete, Timor Leste hala’o diak iha EITI, sai ona ezemplu ba nasaun bo’ot sira ne’ebé mak dezenvolvidu, tanba EITI moris ba nasaun ne’ebé mak iha riku minarai para evita korupsaun.

            “Timor Leste, sei diak liu nasaun barak, nasaun bot sira a’at liu Timor Leste, maibé oinsa atu kontinua mantein nafatin rekursu minarai tuir transparensia akontabilidade ba gastu hirak husi minarai, gastu ba sai osan hira mak sai no tam, atu nune’e hatudu nafatin modelu ne’ebé diak ba mundu tomak,”. Dehan Prezidenti Board ne’e.

            Entertantu direitor PWYP, Marinke Van Rigt, husu ba nasaun Timor Leste, liu-liu ba sociedade civil no povu atu matan moris nafatin ba rekursu minarai ne’ebé mak ejekuta husi governu no kompañia.

            Para bele hatudu transparensia ho akuntabilidade ba povu tuir rekursu minarai no gas ne’ebé mak hetan husi nasaun Timor Leste.

            Relasiona ho kestaun hirak ne’e, sekertariu estadu rekursu naturais, Alfredo Pires, hatete katak governu nia esforsu laos iha EITI de’it ona maibé, oinsa sai komuniti ida de’it ba modelu transparensia Timor Leste.

            “informasaun ne’ebé mak ohin loron governu tau ba internet, ema barak la brani tau, ita tau hotu konaba orsamentu jeral estadu, kontratu projetu sira ne’ebé mak kompañia manan husi governu, tanba liu husi portal aprovizionamentu, transparensia sai hanesan mata dalan iha hodi hatudu ba mundu konaba transparensia ne’ebé mak Timor Leste hakarak mantein,”. Ko’alia SERN, Alfredo Pires.

            Maski dejafiu barak mak governu infrenta hanesan maioria povu ne’ebé seidauk asesu ba internet, maibé liu husi programa olio pezadu (sentrál eletrisidade) ne’ebé mak komesa instala fiu husi torre ne’ebé haleu iha territoriu tomak ne’e, lori mos fiu komunikasaun, eletrisidade no internet nian.

            “Ita bele garante Timor Leste iha tinan rua ka tolu mai bele sai hanesan nasaun Singapura katak internet bele tama ona iha sub-distritus no sukus tomak ho informasaun konaba rekursu minarai,”. Dehan Pires.

            Tanba ne’e dinamiku ne’ebé durante ne’e hatudu ona husi governu ho sociedade civil atu mantein nafatin, hametin liu tan koperasaun ne’ebé mak la’o tiha hodi nune’e bele garante liu tan saida mak hetan husi rekursu minarai.